صابون بیرجندی همان است که در زمان‌های قدیم جای تمام لوازم بهداشتی و آرایشی را پر کرده بود و در خانه هر بیرجندی آن را می‌یافتی. از هر بیرجندی که بپرسی، می‌شناسدش؛ آن زمان‌ها که تنوع وسایل آرایشی و بهداشتی به اندازه اکنون نبود، در بیرجند، صابونی درست می‌کردند که در خانه هر بیرجندی می‌یافتی‌اش و برای داشتن موادی که در آن به کار می‌رفت سفیدی و لطیفی خاصی را به پوست‌هایشان می‌داد.  همین است که وقتی مادربزرگ می‌دید وسایل آرایشی زیادی در قفسه اتاقم است، می‌گفت: « اینها حریف صابون بیرجندی نمی‌شوند!» و صحبت می‌کرد از قدیم ها، از آن زمان‌هایی که در سبد خرید مادرش همیشه یک صابون زرد رنگ و یا سفید رنگ بیرجندی بود و همان‌ها را دلیل سفیدی و درخشندگی پوست صورتش می‌دانست و سپس از من می‌خواست به جای این لوازم آرایشی گوناگون، صابون بخرم آن هم از نوع بیرجندی‌اش. صابون سنتی بیرجندی  از ترکیب سدر، کتیرا، روناس، چربی حیوانی مرغوب و مقداری سود سوزآور تهیه می‌شود و به گفته طرفداران دائمی آن مانع ریزش و سفیدی موی سر می‌شود. قدیمی‌ها در ماه‌های گرم سال زیر آفتاب داغ تابستان کویر با دمای ۵۰ درجه اقدام به پخت صابون می‌کردند و زیرزمین خانه‌هایشان کارگاه پخت و پشت بام منازلشان محلی برای پهن کردن صابون بود.ابتدا کتیرا را درون آب ریخته و به مدت چهار ساعت در آب حل کرده، سپس چوب های درشت سدر و روناس را جدا و با آب مخلوط می‌کنند. در ادامه روغن‌های حیوانی را داخل دیگ‌های بزرگ ریخته و شش صبح آتش دستگاه روشن می‌شود و مواد به مدت ۸ یا ۹ ساعت با گرمای ۵۰ درجه درون دستگاه روی حرارت قرار می‌گیرد تا مانند شیره انگور قوام یابد. بعد از پخته شدن و قوام گرفتن، مواد به وسیله قامه دستگاه به درون تخته‌ها ریخته و روز بعد در ابعاد کوچک و بزرگ و با اشکال خاصی به وسیله چاقو برش داده می‌شود. بعد از این مرحله قالب‌های صابون برای خشک شدن به پشت بام منتقل می‌شود و بعد از شش روز که در معرض نور آفتاب قرار گرفت، کنار دیوار روی هم چیده می‌شود.به توصیه مادربزرگ، برای خرید صابون که خبر تلاش برای ملی شدنش را شنیده بودم و ورد زبان مردم این شهر بود، به خیابان حکیم نزاری رفتم، یکی از خیابان‌های قدیم شهر که هنوز بافت قدیمی‌اش را حفظ کرده و کوچه‌های شیب دار و تنگش نشان از قدیمی بودن و قدمتش از زمان‌هایی دارد که هنوز ماشینی در کار نبوده است. به گزارش ایسنا، در ابتدای این خیابان آدرس مغازه‌ای قدیمی را به من می‌دهند، پیرمردی در مغازه نشسته و مشغول درست کردن قفسه‌های صابون است، او محمد حسن پیشکار است، همان که اسمش در کشور با نام تنها خالق صابون بیرجندی پیچیده، همان که هیچ کس پس از بیش از نیم قرن هنوز نتوانسته جایش را بگیرد و هنرش را به طور کامل بیاموزد.وارد مغازه‌اش می‌شوم، مغازه‌ای کوچک و قدیمی که انگار همچون صاحبش سال‌های زیادی از عمرش می‌گذرد و حادثه‌های بسیاری را در این خیابان دیده، از تظاهرات در خیابان مجاورش پیش از انقلاب تا روزهای جنگ تحمیلی که رزمنده‌ها در آن رفت و آمد می‌کردند.

بیش از نیم قرن کار سخت

می‌گوید این کار را از خانواه همسرش فرا گرفته و اکنون همراه همسرش در کارگاه کوچکی که دارند، فعالیت اندکی دارند چراکه سنی از آنان گذشته و این کار بسیار زمان بر و سخت است و نمی‌توانند مانند جوانی‌هایشان به آن بپردازند. وی ادامه می‌دهد: البته اکنون پخت زیادی نداریم چراکه این کار برای تابستان است، او از روزهایی می‌گوید که شب تا صبح را در کارگاه همراه همسرش می‌گذرانده تا صابون به عمل آید، اما اکنون جانی برایش نمانده.خودش را بر روی صندلی قدیمی‌اش که با یک نگاه فهمیدم عمرش به ۵۰ سال پیش برمی‌گردد جابه جا می‌کند و ادامه می‌دهد: این کار از عهده هرکسی برنمی‌آید، بنابراین جوان‌ترها نمی‌توانند این هنر را ادامه دهند.وقتی از او پرسیدم که آیا این هنر را به فرزندانش انتقال داده با حالت نگرانی که درچهره‌اش نمایان است، می‌گوید: پسر جوانم که در جبهه شهید شد برایم دست کمکی بود چراکه هم یاد داشت و هم علاقه، اما از وقتی او رفته، حتی دامادم که علاقه بسیاری به این کار دارد نیز از عهده انجام درست کار برنمی‌آید.

پیشکار با بیان اینکه این کار، کار بسیار سنگین و پرزحمتی است، افزود: همسرم از زیادی زحمت کار، آرتوروز و روماتیسم گرفته و برایش ادامه کار سخت است چراکه از ۵ سالگی پای دستگاه صابون پزی کار کرده است.وی می‌گوید: وقتی به خواستگاری همسرم رفتم و دیدم خانوادگی مشغول این کار هستند، خود نیز پس از ازدواج همراه او این کار را ادامه دادم و راضی بودم از این رزق حلال. گرم صحبت بودیم که صدیقه خانم، همسر استاد پیشکار وارد مغازه شد، با دیدنم خوشحال شد و از اینکه صابون بیرجندی را معرفی می‌کنیم خوشحال تر، روی صندلی کنار شوهرش نشست و ادامه داد: این کار تمام توانم را از من گرفته است، اما دخترم تلاش بسیاری برای ملی و یا حتی جهانی شدن صابون دارد، ولی من دیگر رمق کار و ادامه این پیشه را ندارم. وی از روزهای خوش کودکی برایم گفت؛ همان روزهایی که همراه مادر و خاله‌اش در خانه صابون می‌پختند و او با دست‌های کوچکش کمک دستشان بود تا اینکه پس از سال‌ها خود استاد ماهری در این امر شد و سپس با همسرش که پیش از ازدواج با او آهنگر بوده، این کار را ادامه داد و اکنون ۵۵ سال است که به صورت مستقل کار می‌کنند.

کار از توان این زن و شوهر خارج است

وی که مرا دخترم صدا می‌کند، اظهار می‌کند: شش فرزند دارم که فرزند شهیدم از میان آن‌ها هنر صابون پزی را یاد داشت، حدود ۲۴ سال پیش پسرم شهید شد و از دستم رفت، او که رفت رونق کسب و کارمان نیز رفت، اما خدارا شکر راضیم.وی افزود: آن وقت‌ها به واسطه اخلاق خوب پسر شهیدم و مهارتی که در کار داشت فروش بیشتری داشتیم؛ اکنون تنها قدیمی‌ها و بازاری‌های قدیم از ما می‌خرند و صابون ما را معرفی می‌کنند. گویی در میان انبوه مغازه‌های پر زرق و برق جدید گم شده‌ایم، اما فقط به خاطر مشتری‌های قدیمی این کار را ترک نمی‌کنیم.

هزینه‌هایی که از شنیدنشان کف می‌کنی

می‌گوید: سود این کار به هزینه مواد اولیه و هزینه کارگرهایش نمی‌ارزد چراکه کتیرا کیلویی یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان و سدر کیلویی ۱۲۰ هزار تومان شده و در عوض ما صابون را کیلویی ۵۵ هزار تومان می‌فروشیم، حال هزینه دستگاه‌های تولید نیز که بماند.وی با بیان اینکه اگر هزینه‌ها به این شکل زیاد باشد، نمی‌توانم این کار را سال آینده انجام دهم، افزود: پختن صابون نیاز به کار بسیاری دارد چراکه باید حواست باشد که طبقه طبقه نشود؛ بنابراین کار هرکسی نیست. او از روزهای پیش از انقلاب می‌گوید که صابون بیرجندی را در تهران برای آزمایش بردند، اما به علت اینکه جوان بود و به گفته خودش عقل امروز را نداشت کاری برای معرفی بیشترش نکرد.صدیقه خانم ادامه می‌دهد: چندی پیش حتی ایرانیان ساکن کشورهای دیگر مانند آلمان و بلژیک از این صابون خرید کرده‌اند و اکنون خوشحالم که راه برای ملی شدن این هنر دست بیرجندی فراهم شده است.

جوان‌ها حوصله این کار سخت را ندارند

اکنون این زن و شوهر ۸۰ ساله بیمه ندارند و پس از بیش از ۵۰ سال کار، هنوز چیزی در دست برای گذران خود ندارند و این یک غم بزرگ در زندگیشان است، اما باز هم راضیند و شاکر خداوند، باوجودی که درد تمام وجودشان را گرفته، دردی به وسعت کار شبانه روزی در این سال‌ها.وی افزود: فرد دیگری نمی‌تواند این کار را درست انجام دهد چراکه از ترکیب سدر، کتیرا، روناس، چربی حیوانی مرغوب و مقداری سودسوزآور تهیه می‌شود و تنها افراد قدیمی این رشته از آن اطلاع دارند و زمان پختش را می‌دانند، می‌خندد و می‌گوید شما جوان‌ها حوصله به عمل آوردن صابون را ندارید. صدیقه خانم اظهار کرد: بیشتر صابون‌های موجود در بازار مواد شیمیایی دارند، اما این صابون هیچ گونه مواد شیمیایی ندارد، چشم را نمی‌سوزاند و اثرات بدی روی بدن نمی‌گذارد.

تلاش برای تکمیل پرونده ملی شدن

 سید احمد برآبادی، مسئول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی، به خبرنگاران می‌گوید: براساس تحقیقات انجام شده «محمدحسن پیشکار» تنها فرد باقی مانده در خراسان جنوبی و مشغول تهیه و تولید صابون سنتی است که او هم تمایل چندانی به همکاری ندارد، البته فرد دیگری در مود هم اقدام به تهیه این صابون‌ها به روش سنتی می‌کرد اما با توجه به بیماری، قادر به ادامه کار نیست. وی با اشاره به اینکه صابون سازی از مشاغل قدیمی خراسان جنوبی بوده، ادامه می‌دهد: پژوهش‌ها و اقدامات اولیه انجام شد و هم اکنون در حال مستندسازی هستیم و بعد از این مرحله باید فیلم تدوین، پرونده تکمیل و به شورای ثبت ارسال شود؛ در صورت تامین اعتبار این پرونده تا پایان امسال تکمیل و به مرکز ارسال می‌شود.

موانعی سر راه ملی شدن

امیر انوری مقدم، کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی نیز به ایسنا می‌گوید: صابون سازی جزء مشاغل سنتی بوده و دارای مزیت‌هایی است، اما به لحاظ سنتی در میراث فرهنگی ناملموس تعریف شده است. وی با بیان اینکه چند سالی است میراث فرهنگی در کنار توجه به آثار و ابنیه تاریخی به میراث معنوی نیز توجه خاصی دارد، افزود: تاکنون میراث فرهنگی درگیر بناهای تاریخی بوده و  یک دهه شده که روی بحث میراث ناملموس کار می‌کند که به فراموشی سپرده شده‌اند. کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی از ثبت ملی صابون بیرجندی در آینده نزدیک خبر داد و گفت: مدت دو سال و نیم است که با افراد مختلف درگیر ثبت این پرونده و رفع کردن موانع پیش رو هستیم. انوری مقدم ادامه داد: اکنون اندکی برای هنرمند پیشکسوت این هنر سخت است که تغییر مسیر دهد و کار چندین و چند ساله اش را کمی به روزتر کند و از تکنولوژی‌های جدید استفاده کند.وی افزود: اکنون در بازارها بیشتر صابون همدان مطرح است، زیرا تبلیغات این محصول به خوبی صورت گرفته و صابون بیرجندی هم برای مطرح شدن نیازمند تبلیغات بیشتر و بسته‌بندی بهتر است.

کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی در مورد بیمه کردن هنرمندان این عرصه، تصریح کرد: سازمان در سطح کلان برای بیمه هنرمندان فعالیت می‌کند و دست ما نیست چراکه به بودجه‌ها در سطح ملی مربوط است. کارشناس حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی بیان کرد: هنوز دولت نمی‌تواند این افراد را تحت پوشش بیمه قرار دهد و لازم است شرکت‌های دانش بنیان روی این مسئله ورود پیدا کنند تا برندسازی و بازاریابی فراتر از استان شکل گیرد.انوری مقدم با بیان اینکه بازاریابی خوبی در مدت طولانی ساخت این صابون شکل نگرفته است، ادامه داد: برای توسعه کارگاه‌ها باید با علم روز پیش رویم، حتی بر روی صابون باید برش‌هایی صورت گیرد تا قالب‌ها هم اندازه شود و یا حتی نام بیرجند را روی آن حک کرد تا با نام بیرجند به فروش رسد. وی با بیان اینکه حتی باید صابون در رنگ‌های مختلف تولید کرد تا مشتری پسند شود در حالی که اکنون تنها با یک رنگ تولید می‌شود، تصریح کرد: پس از ملی شدن، اصول نوین را باید در تولید این صابون به کار برد تا بازار پسند و جهانی شود.این صابون با تمام ابهتش در زمان‌های قدیم، اکنون با از بین رفتن و یا کهولت تنها سازنده‌اش رو به نابودی و فراموش شدن است و این در حالی است که در مدت بیش از نیم قرن که این صابون در بیرجند تولید می‌شده، هیچ کاری برای ملی شدنش با نام بیرجند صورت نگرفته و نهایتا آوازه‌اش در این سال‌ها تنها در استان‌های مجاور پیچیده و بس. حال با ملی شدنش شاید راه برای بازاریابی و ثبت برند هموار شود، قبل از اینکه خیلی دیر شود.