کاری – در خراسان جنوبی، محرم تنها تقویمی برای سوگواری نیست؛ اینجا که خاکِ تفتیده با اشک و نخل و علم جان می‌گیرد، عزاداری یک فرهنگ است؛ ریشه‌دار، زنده، و جاری در هر کوچه‌ی روستا و محله‌ای از شهر. آیین‌های عاشورایی این دیار، پیوندی است میان خاک و ایمان، میان دیروز و امروز.
علم‌بندان؛ نیایشِ آغازین
در شب‌های محرم
با غروب واپسین روز ذی‌الحجه، حسینیه‌ها و محله‌های قدیمی بیرجند رنگ و بویی دیگر می‌گیرند. آیین علم‌بندان، یکی از اصیل‌ترین رسوم محرم در خراسان جنوبی است که در آن پارچه‌های سیاه و سبز، با دستان مردان سالخورده و جوانان مشتاق، بر تن چوب‌های ۳ تا ۵ متری علم‌ها بسته می‌شود. بوی اسپند، صدای صلوات، و خاطراتی که از کودکی با علم‌ها پیوند خورده‌اند، این شب را به آغاز فصل دلدادگی بدل می‌کنند.حاج حسن موسوی، پیرعلم‌دار بیرجندی، با نگاهی به علم، می‌گوید: «هر سال که این علم رو می‌بندم، حس می‌کنم در خیمه‌های کربلا ایستادم. این علم‌ها فقط چوب و پارچه نیستند، پیام‌آور خون‌اند…»
یکی از آیین‌های شاخص در روستاهای خراسان جنوبی، علم‌گردانی است. رسمی دیرپا که از روزهای چهارم یا پنجم محرم آغاز شده و با گردش علم‌ها در خانه‌ها، قبرستان‌ها و معابر، حال و هوایی روحانی به فضا می‌بخشد. سید احمد برآبادی، کارشناس میراث فرهنگی استان، در توضیح این آیین می‌گوید: «علم‌چی‌ها علم‌ها را با ذکر و فاتحه به در خانه مردم می‌برند؛ نذورات مردمی چون نان، خرما، گندم و پول
جمع می‌شود و این رسم هنوز هم زنده و پُررنگ
است.»وی تاکید می کند: در این آیین، علم سبز نماد حضرت عباس (ع)، سیاه برای امام حسین (ع) و سفید برای اهل بیت دیگر است. علم‌ها با دستمال‌های نذری رنگارنگ، به یاد حاجت‌های مردم، آذین می‌شوند.
میراث نخل گردانی فردوس و
فرصت گردشگری مذهبی
مراسم نخل گردانی ظهر عاشورا در فردوس تفاوت بزرگی بادیگر شهرهای ایران که این سنت را برگزار می کنند دارد. وجود هفت نخل در یک مراسـم مذهبـی را در کمـتر جـایی می توان یافت که در کنار اتحاد و همدلی شور عزا را در فردوس به نمایش می گذارند. این تفاوت می تواند آنچنان بزرگ شود که علاوه بر هویت بخشی به نسل جوان فردوس و سایر نقاط بر محتوای آیینی نخل گردانی با استفاده از شیوه جدید تبلیغی از قبیل بروشور و یا کلیپ های روایی در کنار این سنت دیرینه مناطق کویری و ایجاد عزت نفس، فردوس را به یک قطب گردشگری مذهبی در کشور و حتی سایر مناطق بر بستر فضای گسترده مجازی تبدیل کند به ویژه آنکه زیرساخت همه چیز مهیاست و فقط کافی است، رضا نیک‌سیرت، جوانی از نخل‌کشان، می‌گوید: «از کودکی آرزو داشتم زیر نخل باشم. امروز که این توفیق نصیبم شد، حس کردم تکه‌ای از مصیبت عاشورا را با جانم حمل می‌کنم.»
بیل‌زنی خوسف؛ خاک
غیرت، شهادت
ظهر عاشورا در خوسف، بیل‌ها تنها ابزار کشاورزی نیستند؛ نماد غربت و غربت‌زدایی‌اند. مردم با چهره‌هایی آفتاب‌سوخته و بیل‌هایی در دست، با ذکر «یا حیدر علی»، در صف‌هایی هماهنگ می‌کوبند تا یاد دفن مظلومانه شهدای کربلا توسط قبیله بنی‌اسد را زنده کنند.این آیین که به ثبت ملی رسیده، نمونه‌ای از تجلی هنر آیینی مردم خراسان جنوبی در بازآفرینی تاریخ است. زهرا ابراهیمی، دختر ۱۸ ساله از بیرجند، معتقد است: «محرم برای ما هویت است. مادرم در هفت‌منبر نذر می‌داد و حالا من ادامه می‌دم. امیر سیدی، نوجوان مداح خوسفی، هم می‌گوید: «وقتی دیدم پیرمردها با نوحه‌م گریه می‌کنن، فهمیدم صدام پل بین نسل‌ها شده.»
محرم در خراسان جنوبی؛
زنده، پویا، هویت‌ساز
آیین‌های عاشورایی در خراسان جنوبی، تنها به سوگواری ختم نمی‌شوند، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و پیوندهای اجتماعی مردم‌اند. در این سرزمین، محرم فرصتی برای تبلور عشق، ایمان و همبستگی است. هاشمی، استاندار خراسان جنوبی در جلسه هماهنگی برگزاری محرم گفت: مساجد، حسینیه‌ها، موکب‌ها و امکانات سیار مانند نانوایی‌ها و بسته‌بندی آب در آمادگی کامل برای برگزاری باشکوه محرم و اربعین هستند. فرهنگ عاشورا نماد آزادگی است و ما را در مقابل دشمنان، به پیروزی می‌رساند.آیین‌های عزاداری محرم در خراسان جنوبی، تنها پاسداشت حادثه‌ای تاریخی نیست؛ آن‌ها زبانی هستند برای گفت‌وگوی نسل‌ها، بازآفرینی ایمان و ترجمان عشق حسینی در دل کویر. این مراسم‌ها نشان می‌دهند که حتی در خشک‌ترین خاک‌ها، می‌توان ایمان را کاشت و عشق را برداشت.
