نسرین کاری – از منابع مقبول برای انعکاس تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران، «شهرنامه ها» هستند. از قدیمی ترین شهرنامه های موجود می توان به رساله کوچکی به زبان پهلوی موسوم به «خوبی ها و شگفتی های سیستان» اشاره کرد که تاکنون چند بار به فارسی دری و حتی به زبان انگلیسی ترجمه شده است. یکی از قدیمی ترین شهرنامه ها، «تاریخ قم» به زبان عربی، تألیف حسن بن محمد بن حسن قمی در سال 387 هـ.ق. است که توسط حسن بن علی بن حسن بن عبدالمالک قمی در سال های 805 و 806 به فارسی ترجمه گردید. در این دیار می توان ویژگی های آوایی و برخی از قواعد دستوری این گویش و سیر تحولات آن را در دویست سال پیش ردیابی و شناسایی نمود. مرحوم آقای دکتر جمال رضایی این فرهنگ گویشی را در دهه های اخیر آماده نشر ساخته بود. همچنین باید از دست نوشته شیخ عبدالحسین فنودی در ابتدای سده حاضر به خط میرزا احمد کابینه یاد نمود که متأسفانه با رحلت شیخ ابتر ماند و یادداشت های باقی مانده اخیراً توسط انتشارات هیرمند منتشر شده است. این نوشته بعدها مأخذی برای تدوین تذکره ای موسوم به «بهارستان» اثر شیخ محمدحسین آیتی در باب معرفی رجال و ادبای قاینات شد. یادآوری می شود که آثار مزبور گرچه شهرنامه محسوب
نمی شوند ولی شاید اجزا و فصولی از یک شهرنامه تلقی شوند. تقریرات شادروان میرزا ذبیح ا… ناصح (متولد 1274) دبیر و مدیر پیشکسوت دبیرستان شوکتی در اوایل سده اخیر مربوط را شاید بتوان به معنای حقیقی یک شهرنامه دانست چر اکه در آن به حوزه-های مختلف اقلیمی، تاریخی، تجاری، مذهبی، آموزشی، اداریِ حاکم نشینِ بیرجند در اواخر عهد قاجار و اوایل دوره پهلوی پرداخته شده است. از راوی در خاطرات به‌جا مانده از برخی دانش‌آموختگان برجسته مدرسه شوکتیه بیرجند و نیز دانشسرای مقدماتی این شهر چون استادان فقید دکتر محمدحسن گنجی، دکتر محمداسماعیل رضوانی، دکتر غلامحسین شکوهی و دکتر کاظم معتمدنژاد، به عنوان دبیری مطّلع و مدیری موفق یاد شده است. مرحوم ناصح در اواخر عمر به نیت تدوین یک شهرنامه، به نگارش خاطرات اجتماعی- فرهنگیِ خود از شرق ایران اقدام نموده بود که امروز حاوی اشاراتی است که از حیث تاریخی، تدوین و انتشار آن مفید به نظر می‌رسید. متن تقریرات مزبور در نیم‌قرن گذشته، به مرور نواقصی یافته و فصولی از آن مفقود شده بود. یادداشت‌های باقی‌مانده در چند سال اخیر، زیر نظر آقای دکتر محمدامین ناصح (استاد دانشگاه بیرجند) به دقت نظام‌بخشی و مستندسازی شده و ابهامات آن مورد تصحیح و تکمیل واقع گردیده و در فرایند آماده‌سازی نیز با تعلیقات گردآورنده محترم همراه شده است. بخش‌های احیا شده این اثر با صورت‌بندی جدید در قالب کتابی موسوم به «دولت یاد، تاریخ محلی بیرجند در آغاز سده معاصر» با دوازده فصل، سه یادداشت ضمیمه و دو پیوست در 500 صفحه در قطع رحلی گردآوری، تصحیح و تدوین شده و در اواسط دهه 1390 شمسی توسط انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران منتشر شد. خواننده در خلال این اثر نفیس که به عکس ها و اسناد ارزشمند و چاپ نشده زیادی مزین است، از ارتباطات موجود در بیرجند قدیم مطلع شده و با گوشه‌های آشکار و پنهانی از وقایع مرتبط با مرز شرقی ایران با محوریت شهر بیرجند در جریان جنگ جهانی اول آشنا می شود.
از دل این یادداشت‌ها اطلاعات نابی چون وجود خط تلفن بین مرکز حکومتی شهر تا محل مدرسه تاریخی شوکتیه (تأسیس 1286ش) در سال 1296 شمسی، امکان برگزاری «گاردن پارتی» در اواخر عهد قاجار، وجود تجهیزات «ژیمناستیک» و وجود ملزومات عکاسی و نیز برگزاری کلاس اکابر در آن زمان، برقراری کلاس زبان انگلیسی در مدرسه در خارج از وقت اداری برای داوطلبان در اواخر همان دوره به همراه گوشه‌هایی از کیفیت حضور و ارتباطات قوای انگلیس در شرق ایران در جریان جنگ جهانی اول قابل ردیابی است.