نسرین کاری – با رشد فزاینده جمعیت در مناطق حاشیه‌ای بسیاری از کلان‌شهرهای کشور، حالا زنگ خطر برای شهرهای متوسطی چون بیرجند نیز به صدا درآمده است. بیرجند در سال‌های اخیر رشد جمعیتی قابل توجهی داشته، اما این رشد با برنامه‌ریزی‌های ناکافی باعث گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در اطراف شهر شده است. طبق آمار رسمی اداره کل راه و شهرسازی خراسان جنوبی (۱۴۰۱)، بیش از ۲۳ درصد جمعیت این شهر در محله‌های حاشیه‌ای همچون مهرشهر، کاظم‌آباد و زعفرانیه زندگی می‌کنند. این مناطق فاقد زیرساخت‌های مناسب هستند؛ کوچه‌های خاکی و ناپایدار، قطعی مکرر برق و کمبود امکانات بهداشتی، تصویری است که هر بیننده‌ای را متاثر می‌کند.
سکونتگاه‌های غیررسمی؛
تصویری از محرومیت
استاندار خراسان جنوبی، چندی قبل در دیدار اخیر خود با معاون وزیر راه و شهرسازی، هشدار داد که در صورت بی‌توجهی به مسائل اسکان، اشتغال و خدمات‌رسانی، بیرجند نیز در آینده می‌تواند به مشهدی دیگر بدل شود. سید محمدرضا هاشمی تاکید کرد: اگر برنامه‌ریزی اصولی در حوزه اسکان، خدمات و اشتغال صورت نگیرد، بیرجند نیز در آینده به یکی از کلان‌شهرهای پرمسئله کشور تبدیل خواهد شد.یکی از نکات کلیدی مطرح‌شده در این دیدار، نقش دوگانه خدمات‌رسانی در تحریک یا مهار مهاجرت بود. استاندار تصریح کرد: خدمات‌دهی بدون هدایت و برنامه‌ریزی می‌تواند به عامل تشویق‌کننده مهاجرت بدل شود. این یعنی حتی اقدامات خیرخواهانه نیز اگر فاقد رویکرد توسعه‌ای باشند، می‌توانند به تشدید معضل حاشیه‌نشینی منجر شوند.
اشتغال؛ کلید ماندگاری در روستاها
در تحلیل دلایل اصلی مهاجرت، استاندار خراسان جنوبی بر نقش اشتغال روستایی تاکید کرد. وی با اشاره به ظرفیت‌های بی‌نظیر روستاهای استان در حوزه کشاورزی، دامداری، فرش‌بافی و صنایع دستی، گفت: روستاها به دلیل کمبود اشتغال در حال خالی شدن هستند. بسیاری از جوانان روستایی اگر فرصت داشته باشند، در شهرک‌های صنعتی استان مشغول به کار می‌شوند. باید فرصت شغلی را به جای شهر، به مبدأ مهاجرت برد.
وقتی شهر به روستا فشار می‌آورد
برای روشن‌تر شدن ابعاد این مسئله، پای صحبت چند نفر از شهروندان بیرجندی و اهالی مناطق حاشیه‌ای نشستیم: زهرا.محمدی معلم و ساکن مهرشهر گفت: در چند سال اخیر، دانش‌آموزان بیشتری از خانواده‌هایی ثبت‌نام می‌کنند که تازه به بیرجند مهاجرت کرده‌اند. اغلب‌شان از روستاهایی می‌آیند که نه مدرسه دارند، نه درمانگاه. ولی اینجا هم شرایط برای‌شان سخت است؛ نه خانه مناسب دارند، نه امکانات آموزشی کافی.
احمد. رضایی راننده تاکسی در خیابان غفاری نیز عنوان کرد: مهاجرت زیاد شده است. توی بعضی محله‌ها مثل شعبانی و مهرشهر، هر روز ساختمان‌های بی‌پایان بدون زیرساخت ساخته می شود. وی تاکید کرد: خودم چند بار مسافر داشتم که از روستا اومدن و گفتن دنبال کار می گردند، ولی اینجا هم کاری نیست. سمیه. ناصح ، دانش‌آموخته علوم اجتماعی خاطر نشان کرد: ما باید روستاها رو زنده نگه داریم. الان روستا فقط اسمش مونده. هیچ خدماتی نیست. جوان‌ها مهاجرت می‌کنن، ولی اینجا هم از حاشیه بالا نمی‌رن. فقط از حاشیه یک روستا به حاشیه یک شهر منتقل می شوند.
گلایه‌های ساکنان
از محرومیت تا فراموشی
ساکنان این مناطق هم علاوه بر محرومیت های مادی، از بی‌توجهی مسئولان و نبود برنامه‌های توسعه‌ای جامع گله‌مندند.نرگس سلطانی، ساکن زعفرانیه، اظهار کرد: ما اینجا زندگی می‌کنیم اما انگار فراموش شده‌ایم. مدرسه‌ها کوچک و شلوغ است، امکانات نیست و کودکان‌مان حق برابر تحصیل ندارند.
محمد رجبی، راننده تاکسی از مهرشهرهم گفت: وقتی باران می‌آید، جاده‌ها تبدیل به باتلاق می‌شود، برق قطع است و هیچ کس نمی‌پرسد ما چه می‌کشیم. گویا ما شهروند درجه دومیم.این صدای ناامیدی اما به همراه درخواست تغییر و امید به بهبود، تصویر واقعی زندگی در حاشیه‌های بیرجند است.
مقایسه با استان‌های دیگر
تجربه‌هایی برای الگوبرداری
برخی استان‌ها، با اجرای طرح‌هایی مانند ایجاد بازارچه‌های محلی، توسعه مشاغل خانگی و پرداخت تسهیلات روستامحور توانسته‌اند روند مهاجرت را تا حدی مهار کنند. برای نمونه، در استان فارس، اجرای طرح «کارگاه‌های تولیدی در مبدأ» موجب تثبیت جمعیت در ۲۲ روستا شده است. آیا خراسان جنوبی هم می‌تواند با الگوگیری از این تجارب، بیرجند را از خطر حاشیه‌نشینی دور کند؟
آسیب‌های اجتماعی
هشدارهای خاموش
با گسترش این مناطق، آسیب‌های اجتماعی نیز در حال افزایش است. به گفته سیدرضا حسینی، معاون اجتماعی سازمان بهزیستی استان، بیش از ۶۰ درصد مراجعات اورژانس اجتماعی به مناطق حاشیه‌ای تعلق دارد . مسائلی مانند اعتیاد، خشونت خانگی، ترک تحصیل، و ازدواج زودهنگام در این مناطق نمود بیشتری دارد که تهدیدی جدی برای سلامت اجتماعی بیرجند محسوب می‌شود. نشانه‌ها و هشدارها واضح‌اند. بیرجند هنوز فرصت دارد تا با نگاه هوشمندانه، قبل از بروز بحران، سیاست‌های بازدارنده را اجرا کند. شرط آن اما، نگاه فرابخشی و تصمیم‌سازی همزمان در سه حوزه اسکان، اشتغال و خدمات عمومی است. چالش آینده، در گرو تصمیم امروز است.حاشیه‌های بیرجند فقط محل زندگی محرومان نیستند، بلکه آینه‌ای از ناکامی توسعه‌ای شهری‌اند. بدون توجه به این بخش از جامعه و رفع مشکلات آن‌ها، آرزوی توسعه پایدار در بیرجند تحقق نخواهد یافت. مسئولان باید صدای این بخش فراموش‌شده را بشنوند و برنامه‌ای عملی برای تغییر بسازند.
