نسرین کاری- بیرجند، شهری با پیشینه‌ای کهن و گنجینه‌ای از ابنیه تاریخی، امروز در انتظار توجه و اقدام جدی است. در نشست
تخصصی بررسی وضعیت بناهای تاریخی، فعالان گردشگری، مدیران میراث فرهنگی
و مسئولان شهری گرد هم آمدند تا چالش‌ها
و فرصت‌های حفاظت و مرمت این آثار ارزشمند را بررسی کنند. از ارگ بهارستان گرفته تا بازار بیرجند و بافت تاریخی چهار
درخت، همه بر ضرورت نگاه هویتی و فراتر از
سودآوری تأکید کردند و بر این نکته اتفاق نظر داشتند که بدون بودجه کافی، همدلی دستگاه‌ها و برنامه‌ریزی مدون، میراث بیرجند در معرض فراموشی قرار دارد.
وعده‌های مسئولان تاکنون عملی نشده
احمد کاشانی، مدیر انجمن گردشگری پایدار استان ، در نشست بررسی وضعیت ابنیه تاریخی بیرجند گفت: بناهای ارزشمند شهر مانند حسینیه بی بی نواب و ارگ بهارستان بدون مرمت رها شده‌اند و وعده‌های مسئولان تاکنون عملی نشده است. کاشانی با انتقاد از وضعیت نابسامان بناهای فاخر این شهر اظهار کرد: خانه‌های پردلی، بی بی مرادی و فروتنی نمونه‌هایی موفق از تغییر کاربری فرهنگی هستند، اما وقتی به حسینیه نواب می‌رسیم، درِ این بنای کم‌نظیر بسته است و اوقاف هیچ اقدامی برای مرمت و حفاظت آن انجام نمی‌دهد. وی افزود: «ارگ بهارستان نیز بلاتکلیف است. مدیر گنجینه های آب کشور گفته بود اگر ارگ بهارستان بیرجند تبدیل به موزه آب شود، دیگر هیچ شهری در ایران از جمله یزد توان رقابت با این موزه را ندارد، اما امروز حفاظت و مرمت این بنا که در مالکیت شرکت آب منطقه ای است ، رها شده است.کاشانی با اشاره به بازدیدهای اخیر استاندار و نماینده مردم بیرجند از ارگ بهارستان و قول های متععد مالک قانونی ارگ برای شروع مرمت گفت : اگر مالک توان مرمت و حفاظت از مهمترین بنای تاریخی بیرجند را ندارد، بهتر است دست از انتفاع برای فروش آن بردارد و بنا را با قیمتی منطقی به سرمایه گذاری واگذار کند که توان حفاظت و مرمت دارد. او همچنین با اشاره به ظرفیت‌های فراوان بافت تاریخی بیرجند گفت: «در محدوده میدان تلگرافخانه تا میدان چهار درخت بناهای تاریخی ارزشمند متعددی وجود دارد که نیاز فوری به مرمت دارند»کاشانی تأکید کرد: در بسیاری از کشورها، روایتگری تاریخچه بناهای تاریخی مسیری برای جذب گردشگر و درآمدزایی است. ما در استان علاوه بر روایت، مستندات تاریخی و کتاب های ارزشمندی داریم همچون کتاب های از شو کتی تا دولتی، دولت یاد ، درمیان نامه ، بیرجند نامه و پژوهش‌های علمی اساتید برجسته ای همچون دکتر برآبادی گواه این موضوع است. وی در پایان گفت: «امروز بافت تاریخی بیرجند نیازمند رسیدگی و همبستگی مالکان عمده همچون اوقاف ، آب منطقه ای و میراث فرهنگی است»
سید احمد برآبادی، مدیرکل میراث فرهنگی،
گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی ، در نشست بررسی وضعیت ابنیه تاریخی بیرجند تأکید کرد: میراث فرهنگی تنها ابزار گردشگری نیست؛ حفظ همه بناهای تاریخی، از ارگ بهارستان تا حسینیه‌ها و خانه‌های فاخر، بخشی از هویت ملی و شهری ماست.برآبادی با اشاره به قدمت ارگ بهارستان گفت: این ارگ هسته اولیه شهر بیرجند است و باید با نگاه هویتی حفاظت شود. متأسفانه نام آن از حافظه جمعی شهر حذف شده و به حاشیه رانده شده است.
وی افزود: حسینیه‌ها، خانه‌های تاریخی و سایر ابنیه فاخر بیرجند نباید صرفاً برای درآمدزایی دیده شوند. همه این بناها نماینده هویت شهری هستند و رها کردن آنها به دلیل نبود بودجه قابل قبول نیست. مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان گفت: «با توجه به اینکه بیرجند اولین شهر دارای لوله‌کشی آب در ایران بوده، ارگ بهارستان شایسته تبدیل به موزه و گنجینه ملی آب است تا تاریخ شهر و شهرنشینی مدرن در این منطقه روایت شود»
وضعیت بودجه و اولویت‌های مرمتی
برآبادی افزود: امسال بودجه مرمت اضطراری
کل بناهای ثبت‌شده بیرجند حدود یک میلیارد
تومان است و پس از کسورات، تنها ۳۰۰ میلیون برای اجرای واقعی باقی می‌ماند. با این منابع نمی‌توان ارگ را مرمت کرد، چه برسد به سایر ابنیه تاریخی. وی تأکید کرد: اگر ارگ بهارستان به‌عنوان ورودی بافت تاریخی شهر تعریف شود، می‌تواند چهره و هویت تاریخی بیرجند را بازسازی کند و نقش همه بناهای تاریخی را برجسته کند.برآبادی پیشنهاد کرد: پیش از هر تصمیمی جلسه کارشناسی برای تعیین تکلیف ادامه تملک یا واگذاری بناها برگزار شود. اگر امکان ادامه کار توسط دستگاه فعلی نیست، باید
واگذاری به نهادی با نگاه هویتی انجام شود تا همه ابنیه تاریخی به مقصد گردشگری فرهنگی و افتخار ملی تبدیل شوند
حسین فرزانگان، معاون برنامه‌ریزی شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی، هم عنوان کرد: مرمت ارگ تاریخی بهارستان بیرجند با تخصیص دو و نیم میلیارد تومان وارد فاز اجرایی شده و با نهایی شدن تعهد پنج میلیارد تومانی نماینده مجلس، بخش شمالی و شرقی ارگ به‌زودی مرمت خواهد شد. او تأکید کرد ارگ بهارستان باید با نگاه هویتی و فرهنگی احیا شود، نه با دیدگاه انتفاعی.
فرزانگان گفت: شرکت آب منطقه‌ای مسئولیت مستقیم در حوزه میراث فرهنگی ندارد، اما از همان روز تحویل ارگ، برنامه‌ریزی برای آغاز مرمت و تعامل با مشاور پروژه را آغاز کردیم.وی با اشاره به بدهی‌های سنگین و محدودیت منابع افزود: اختصاص اعتبار برای مرمت بنای تاریخی با نگاه فرهنگی و توسعه‌ای انجام می‌شود، نه اقتصادی. او اظهار کرد: «دو و نیم میلیارد تومان تأمین شده و با مشخص شدن رقم نهایی نماینده مجلس، برنامه اجرایی و زمان‌بندی آغاز می‌شود. پیشنهاد ما این است که میراث فرهنگی مصالح را تأمین کند و مدیریت عملیات اجرایی بر عهده آب منطقه‌ای باشد.»فرزانگان توضیح داد: «ارگ به چهار بخش تقسیم شده است: ضلع شمالی و شرقی، ضلع جنوبی، برج شرقی و برج غربی. فاز نخست در بخش‌های شمالی و شرقی آغاز خواهد شد تا قابلیت بازدید گردشگری و فعالیت‌های فرهنگی سریعاً فراهم شود.»
ضرورت تعیین دقیق اعتبار نماینده
وی تأکید کرد: «برای برآورد دقیق و جلوگیری
از توقف پروژه، رقم نهایی باید مشخص شود
تا بتوانیم برنامه اجرایی را ظرف دو هفته تدوین کنیم.»فرزانگان گفت: «ارگ نباید سوددهی مالی داشته باشد بلکه باید مرکز هویت تاریخی و فرهنگی بیرجند باشد. اگر نگاه انتفاعی کنار گذاشته شود، شهرداری یا نهادهای دیگر می‌توانند کار را جلو ببرند.»او افزود: «میراث فرهنگی می‌تواند با کاوش تخصصی در برج غربی، جایگاه هویتی ارگ را ارتقاء دهد و اعتماد عمومی به احیای ارگ افزایش یابد.»
بخشی، معاون عمرانی فرمانداری بیرجند، با انتقاد از کمبود بودجه و ناعادلانه بودن توزیع اعتبارات، گفت: «بدون حمایت ملی، حتی نمی‌توانیم از فرسایش بناهای تاریخی جلوگیری کنیم، چه برسد به مرمت و احیا.»
بخشی گفت: «تخریب بافت‌های تاریخی از دوران رضاخان آغاز شد و بیرجند به دلیل کوچکی بافت، گسست شبکه ارتباطی و مهاجرت ساکنان، نتوانست هویت تاریخی خود را حفظ کند.» سال گذشته ۳۸۰ میلیارد تومان بود که سهم میراث فرهنگی تنها حدود ۵ میلیارد تومان شد. با این رقم نمی‌توان پروژه‌های بزرگ تاریخی را احیا کرد.»بخشی تأکید کرد: «۷۵ درصد بودجه‌های عمرانی کشور در تهران متمرکز است. پروژه‌های میراثی بیرجند تنها با کمک نمایندگان، استاندار و مدیران‌کل در سطح ملی قابل پیگیری است.»او گفت: «این بنا با پتانسیل گردشگری بالا، بدون بودجه و طرح احیا است و تا ردیف اعتبار ملی نگیرد، هیچ کاری پیش نمی‌رود.»
تبعیض در توزیع اعتبارات استانی
معاون فرماندار افزود: «در سفرهای استانی، شهرستان‌های دیگر تا ۶۳ میلیارد تومان گرفتند، در حالی که کل اعتبار بیرجند نهایت ۲۵ میلیارد شد، با وجود اینکه مرکز استان است و یک‌سوم جمعیت استان را دارد.»بخشی پیشنهاد کرد: «به جای وعده‌های کلی برای بازسازی ده‌ها بنا، باید پروژه‌ها را مرحله‌به‌مرحله و با مشارکت نهادها انجام دهیم. امسال چهار مسجد آماده بازسازی داریم.»وی یادآور شد: «باغ اکبریه نمونه‌ای از پویایی از دست رفته است؛ امروز نه بازارچه فعال است، نه رستوران و نه گردشگر. مرمت بدون بهره‌برداری مناسب فایده‌ای ندارد.»
محمد تبریزی، معاون اداره بازآفرینی شهرداری بیرجند در این نشست، با اشاره به تلاش‌های دو دهه گذشته برای حفاظت و مرمت ابنیه تاریخی، از مشکلات مالی و نیاز به همکاری بین دستگاهی برای حفظ گنجینه‌های تاریخی شهر سخن گفت.تبریزی
ارگ بهاره را یکی از اصیل‌ترین آثار تاریخی بیرجند معرفی کرد و گفت: «این بنای باستانی اهمیت ملی دارد، اما کمبود اعتبارات تاکنون مانع مرمت آن شده است.»
۲۰ سال تجربه شهرداری
در بازسازی بافت تاریخی
او اشاره کرد: با بازسازی خانه فروتنی، کف‌سازی مسیر چهاردرخت، بازسازی مرکز
بیرجندشناسی و خانه هنر استان، شهرداری توانسته تحولات مهمی در بافت تاریخی ایجاد
کند.تبریزی درباره بازار بیرجند توضیح داد: «این بازار به عنوان نماد تاریخی نیازمند بازسازی کامل است، اما مشکلات مالی و تغییرات مدیریتی مانع اجرای کامل طرح شده است. وی گفت: «هزینه‌های مرمت بسیار سنگین است و اعتبارات دو تا پنج میلیارد تومان پاسخگوی نیاز واقعی نیست. تخریب بناها بر اثر عوامل طبیعی هر سال تشدید می‌شود و بدون بودجه کافی، حفظ آثار ممکن نیست. تبریزی تأکید کرد: شهرداری به تنهایی نمی‌تواند منابع لازم را تأمین کند. همکاری استانداری، وزارتخانه‌ها و بخش خصوصی برای احیا و حفاظت از میراث ضروری است. او افزود: راه‌اندازی «شهرداری منطقه تاریخی» و برنامه‌ریزی مدون می‌تواند مدیریت تخصصی‌تر و ارائه خدمات بهتر را ممکن کند. با عزم همگانی و حمایت مسئولان، می‌توان بناهای تاریخی را از خطر نابودی نجات داد و بیرجند را شهری پر از میراث زنده کرد.
میراث بیرجند بین وعده و واقعیت؛ راه نجات نیازمند همدلی و بودجه ملی
نشست بررسی وضعیت ابنیه تاریخی بیرجند نشان داد که بناهای ارزشمند شهر از ارگ بهارستان و ارگ ساسانی بهاره تا بازار بیرجند و بافت تاریخی چهاردرخت، در معرض فرسایش و فراموشی قرار دارند. موانع اصلی، محدودیت اعتبارات استانی، توزیع ناعادلانه بودجه و نگاه کوتاه‌مدت برخی نهادهاست. کارشناسان و مسئولان بر این نکته تأکید کردند که حفاظت از این آثار تنها با نگاه هویتی، برنامه‌ریزی مدون و همدلی بین دستگاه‌ها ممکن است و بدون تخصیص بودجه ملی و همکاری بین نهادهای شهری و استانی، پروژه‌های مرمت به بن‌بست می‌رسند. تجربه سایر شهرها نشان می‌دهد که حتی پروژه‌های کوچک، اگر به‌صورت مرحله‌ای و هدفمند اجرا شوند، می‌توانند هویت تاریخی و گردشگری بیرجند را احیا کنند و سرمایه اجتماعی و فرهنگی پایداری ایجاد کنند.
