کاری – بی گمان آنچه در یک قرن اخیر به شهر بیرجند نسبت به دیگر شهرهای همجوار یا همطراز، شهرت و اعتبار بخشیده، پیشتازی آن در زمینه دانش و فرهنگ به مدد افتتاح «شوکتیه» در 20 ذیحجه سال 1325ق /1286ش، در کشاکش جنبش مشروطه به همّت حاکم منطقه در محلِّ «حسینیه شوکتی» بوده است. متعاقباً نیز در سال 1300ش، نخستین مدرسه دخترانه شوکتیه در محلّ عمارت قلعه در جوار باغ زرشکی بازگشائی گردید و سپس در ادامه، شعبات اقماری این مدارس در بخش های تابعه بیرجند راه اندازی شد و زمینه ساز تحصیلِ دانش آموزان علاقه مند و بسط تعلیم و تربیت نوین در بخش وسیعی از شرق ایران شد.
گرچه متأسفانه بیش از چهل سال از خاموش شدن چراغ تحصیل در آن مدرسه تاریخی می گذرد و لذا رفته رفته ارج و اعتبار آن پایگاهِ تجدد و تحول در نسل جوان و نوجوان و حتی جامعه مدیران شهری رو به زوال
می رود، ولی گاه با شنیدن خبر انتشار اثری تخصصی راجع به آن مدرسه و تورق و مطالعه صفحات آنها، در دل به همت گردآورندگان دوراندیش این دست آثار فرهنگی درود می فرستم و گویی بذر امیدواری در نهادم جوانه
می زند که هنوز هستند دانا دلانی روشن بین که با وجود فضای خموده و مادی نگر فعلی، بی هیچ چشم داشتی به گردآوری و آماده سازی مستندات و اطلاعاتی مرتبط با سال های آغارین تأسیس مدرسه شوکتیه اهتمام می‌ورزند و تا دیر نشده، اخبار، عکس ها، داده ها و مشاهدات مطلعین ذیربط را در این باره تدوین می کنند.
از شوکتیه تا دانشگاه بیرجند
در نیم قرن اخیر بجز برخی کتاب های بیرجندشناسی که در قالب فصل یا بخشی از محتوای خود، به معرفی این مدرسه و جایگاه آن پرداخته اند، باید از دو کتابِ «از شوکتی تا دولتی» اثر آقای دکتر محمدرضا راشدمحصّل (استاد بازنشسته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی) در اواخر سال 1388 توسط انتشارات هیرمند و نیز کتاب «از شوکتیه تا دانشگاه بیرجند» اثر آقای دکتر محمدامین ناصح (استاد زبان شناسی دانشگاه بیرجند) توسط انتشارات فکر بکر در اواخر سال 1392 (ویراست دوم: خرداد 1395) یاد کنم و ذیلاً در حد توان به معرفی کلّی و مختصر آنها بپردازم:
مرور سوابق آموزش قدیم در مکتب خانه ها، به کیفیت ورود آموزش نوین به ایران
کتاب نخست در حدوداً 400 صفحه، ناظر به مسائل فرهنگی- تاریخیِ جنوب خراسان در سده اخیر و عمدتاً یادکردِ مدارس شوکتیه در قالب خاطرات برخی دانش آموختگان متقدم آن می باشد. کتاب «از شوکتی تا دولتی» در واقع مجموعه مقالاتی است از چند دانش آموخته سابق مدرسه تاریخیِ شوکتیه همراه با شرح حال شخصی (Autobiography) تعدادی از ایشان که روایتگرِ مطالب و خاطراتی در بابِ اوضاع تاریخی، فرهنگی و اجتماعیِ آن زمانِ بیرجند می باشد. کتاب دوم نیز در قالبِ 550 صفحه، ضمن مرور سوابق آموزش قدیم در مکتب خانه ها، به کیفیت ورود آموزش نوین به ایران و ایجاد نخستین مدارس جدید به گونه ای مستند همراه با ارجاعات و تصاویر متعدد می پردازد و می کوشد با به تصویر کشیدن این پیشینه رسمی، به معرفی دقیق مدارس شوکتی در بیرجند و حومه و همچنین یادکرد معلمان و مدیران آنها بپردازد. فهرست الفبایی اغلب شاگردان مدارس بیرجند و توابع از ابتکارات جالب گردآورنده می باشد. باید اذعان داشت که این دو کتاب با وجود تفاوت در شیوه ورود به موضوع، روایت مقبولی از نقش این مدارس ارزنده در اختیار خوانندگان علاقه مند قرار می دهد و در نهایت به زمینه های تأسیس دانشگاه بیرجند به عنوان فرزند شوکتیه نیز پرتو می افکند.
بذرِ تازه افشانده بستر آموزش نوین
نکته ظریفی که در اینجا نهفته است اینکه مسائل «فرهنگِ اجتماعی» که بخشی از آن، می توانسته فرهنگ آموزشی مدارس جدید نیز باشد به خوبی در این آثار مورد توجه قرار گرفته اند؛ همان فرهنگِ اجتماعی که هنوز پس از گذشت بیش از یک قرن و متأثر از آموزه های برخی فضلای فقید، آثار ادبِ اجتماعی و پرهیز از بزهکاری را در کویرنشینان این دیار به وضوح می توان ردیابی نمود! با گشایش مدارس جدید، چون فرهنگ مدرسه ای و تحصیلی همراه با فرهنگ اجتماعیِ شهر رو به توسعه نهاد، مجموعاً شرایطی فراهم شد تا این بذرِ تازه افشانده (بستر آموزش نوین)، از گزند حوادث محفوظ بماند و خدشه ای در اعتلای آن پیدا نشده و فرهنگ و بینش و منشِ آمیخته با نوعی ادب ذاتی و درک اجتماعی در مردم این خطّه از ایران عزیز نهادینه -شود. از یاد نبریم اکثر مدارسی که در گوشه و کنار کشور توسط میسیونرهای غربی یا حتی افراد منوّرالفکر ساخته شده، نتوانست برای مدت طولانی پابرجا بماند و دیر یا زود به تعطیلی کشیده شدند ولی ایجاد مدرسه شوکتی از جانب مردم بیرجند مورد پذیرش قرار گرفت و سال ها توانست به خدمات آموزشی خود ادامه دهد! در اینجا برای تبیین بیشتر موضوع، به طرح چند سئوال می پردازیم: به راستی در کدام منطقه از ایران و در طلیعه استقرار آموزش نوین، بورسیه تحصیلی رایج بوده است؛ آن هم در دو نوع مختلف (هم پرداختِ کمک خرج به خانواده نوآموز و هم پرداخت مخارج تحصیلیِ او)؟ در کدامیک از شهرهای بزرگ و کوچک ایران، هر ساله مراسمی شبیه به کارناوال شادی – جشنی که هم اینک در بسیاری از کشورهای دنیا وجود دارد- دیده می شده تا مردم ضمن ابراز شادی و شعف، مراتب سپاس خود را به خدمت گزاران شهرشان عرضه کنند؟
پذیرش فرهنگِ لوله کشی منازل از یک منبع آب گوارا
در کدامیک از شهرهای ایران، پذیرش فرهنگِ لوله کشی منازل از یک منبع آب گوارا و یا وجود بیمارستان مطلوب، نوانخانه جهت اسکان ایتام و افراد بی بضاعت، کارخانه برق و سینما در اوایل سده حاضر به راحتی از سوی مردم میسّر بوده است؟ همچنین برگزاری کنسرت های موسمی، نمایشنامه های حماسی، فرهنگی و اجتماعی و… شمّه ای دیگر از این تظاهرات فرهنگی و اجتماعی است که از یک قرن پیش در این شهر کویری قابل جستجو است و در شیوه زندگیِ مردم (life style) مؤثر افتاده است. به باور اینجانب، اینها بخشی از نکاتی است که با فرهنگ مدرسه ای در هم تنیده شده است. حاکم آن روزگار بیرجند بر اساس وظیفه یک حکمران، آن هم در زمانی که سایر خوانین و قدرتمندان منطقه ای در دیگر ایالات ایران، جز ظلم و ستم و فشار بر گُرده ساکنین روستاها و شهرها کار دیگری نداشتند، با تأمین مخارجِ خدمات مذکور از محلّ موقوفات فامیلی و املاک و درآمد شخصیِ خود، به پایه گذاریِ مظاهر یک تمدن اجتماعی و فرهنگ نوین قومی دست زد.
لذا با کمی دقت در تحولات سده اخیر در خراسان جنوبی روشن می شود که مهمترین دستاورد نهضت مشروطه برای بیرجند، گشایش شوکتیه و برکات حاصل از آن از جمله امکان تربیت فضلای دانشگاهی بیرجند بود. در اینجا به منظور پرهیز از اطاله کلام به معرفی این دو اثر اکتفا نموده و امیدوارم که به اهتمام مدیران فرهنگی و فهیم شهر، سالانه شاهد بزرگداشت روز تأسیس شوکتیه در تقویم محلی استان خراسان جنوبی و مطبوعات آن به عنوان نقطه عطف توسعه و آغاز پوست اندازی شهر بیرجند و مردم آن باشیم.
