اکوسیستم پهناور زیبای خراسان جنوبی

استان خراسان جنوبی در کمربند خشک کره زمین واقع شده و چهره غالب بیابانی دارد اما در همین استان خشک، خرده اقلیم ها و اکوسیستم های متنوعی را می توان مشاهده نمود که نشان از غنای طبیعت آن دارد.تپه های ماسه ای ریگ یلان ، ریگ بشرویه و ریگ گنده طبس ،کوهستان های باقران ،شاسکوه ، کمرسرخ،آهنگران تا گزیک،قله های نایبند،کوه شتری، شاه کوه،دشت های وسیع سه قلعه، بشرویه،همت آباد و گلورده،جنگل های کم نظیر بنه در نهبندان، جنگل های منحصر به فرد سنو در طبس و رویشگاه های تاغ و دیودال در زیرکوه ،تالاب های کجی نمکزار نهبندان و خور خوسف و کوه های مینیاتوری نهبندان تنها گوشه ای از اکوسیستم های پهناوراستان است که نه تنها تنوع زیستی ارزشمندی را در خود جای داده اند بلکه نظر هر بیننده و طبیعت دوستی را به خود جلب می کنند.

تنوع گیاهی و جانوری استان خراسان جنوبی

اگرچه اطلاعات کافی پیرامون تنوع گونه های جانوری و گیاهی استان در دسترس نیست اما یافته های پراکنده موجود حاکی از آن است که در این خطه از کشور تاکنون تعداد 197گونه پرنده ، 60گونه پستاندار،50گونه خزنده وبیش از 1000گونه گیاهی شناسایی شده است.ارزش تنوع زیستی استان صرفا به تعداد گونه ها نیست بلکه گونه های در معرض خطر انقراض و یا کمیابی در استان زندگی می کنند که ارزش حفاظتی بالایی داشته و مورد توجه بوم شناسان است از جمله این گونه ها می توان به یوزپلنگ ایرانی ،پلنگ ، آهو ،جبیر ، گربه پالاس ،گربه شنی،شاه روباه ،قوچ اوریال، هوبره ، زاغ بور ،افعی شاخدار ،بزمجه بیابانی و پرندگان شکاری مثل بالابان ، قرقی ، پیغو،دلیجه کوچک، عقاب طلایی و…را نام برد. 3/13درصد از خاک استان معادل 2006213هکتار در قالب مناطق چهارگانه محیط زیست مدیریت می شوند که شامل سه پناه گاه حیات وحش (پناه گاه حیات وحش نایبندان طبس ،پناه گاه حیات وحش تالاب کجی نمکزار نهبندان ،پناه گاه حیات وحش رباط شور) و هفت منطقه حفاظت شده ( شاسکوه در قاین ، باقران در بیرجند ، آرک و گرنگ در خوسف ، مظفری در فردوس ، کمرسرخ در سرایان ، پطرگان در زیرکوه ،درمیان سربیشه به صورت مشترک در دو شهرستان درمیان و سربیشه) می باشد.

تهدیدات زیست محیطی

اما در کنار این پتانسیل های ارزشمند خدادادی ، تهدیدات زیست محیطی نگران کننده ای نیز به واسطه کم توجهی انسان های ساکن این سرزمین پدیدار شده که از مهمترین آنها می توان به برداشت بی رویه از منابع آبی ،تخریب زیستگاه و شکار بی رویه ، پدیده گرد و غبار و دفع نامناسبت پسماندها اشاره کرد.
آب: در زمینه برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی همواره بیش از 110 در صد از منابع آبی تجدید پذیر استان را برداشت می کنیم در حالی که بیشتر از 40 درصد مجاز نیستیم ونتیجه این شده که تا کنون بیش از سه میلیارد متر مکعب آب از سهم آیندگان را به یغما بردیم. این درحالی است که نه انتقال آب از دریای عمان ، نه آب های ژرف و نه هیچ گزینه دیگری غیر از صرفه جویی و مدیریت مصرف آب ما را از این بحران خطرناک نجات نخواهد داد.
گردو غبار: در زمینه گرد و غباری شدن استان ،ماهیت استان بیابانی است.بیش از یک سوم مساحت استان کانون فرسایش بادی بوده و سالانه 729692 تن گرد و غبار برخاسته از این کانون ها بر سر مردم فرود می آید.همچنین سالانه 5050 میلیارد ریال خسارت ناشی از گرد وغبار به منابع مختلف زیرساختی، اقتصادی و زیست محیطی استان وارد می شود. در چنین شرایط شکننده و حساسی، بسیار باید با طبیعت مدارا کرد. هراقدامی که اندک پوشش گیاهی طبیعت و یا حتی سنگ فرش های خاک را تغییر دهد موجب تشدید فرسایش و افزایش گرد وغبار می شود.مهمترین عوامل تشدید فرسایش گردو غباری شدن استان، چرای بی رویه دام(شتر و گوسفند)در مراتع،ایجاد جاده های خاکی متعدد در طبیعت ، معدن کاری بدون بازسازی و احیاء، رفت و آمد خارج از جاد ه ها در طبیعت به بهانه طبیعت گردی ،آفرود و غیره است .
پسماند: در زمینه پسماندها بیش از 95 درصد زباله گاه ها و سایت های پسماند استان شرایط غیر استانداردی را دارند و صرفا زباله های جمع آوری شده از شهرها و روستاها در این نقاط پخش و رهاسازی می شوند.آتش زدن زباله ها، زباله گردی ،تجمع حیوانات از جمله مهمترین پیامدهای این شیوه دفع پسماند است اما معضل مهمتر و اصلی استان در زمینه پسماندها استفاده بیش از حد از کیسه های پلاستیکی و رها سازی آنها در طبیعت است .با یک حساب سر انگشتی سالانه دویست میلیون کیسه پلاستیکی ( اعم از مشما فریز .نایلون و..) در طبیعت رها سازی شده وبه بوته ها می چسبد و اگر برای این معضل چاره ای اندیشیده نشود به زودی در دریای کیسه های پلاستیکی غرق خواهیم شد. برای حل این معضل مهم دو گزینه وجود دارد یکی اینکه مردم کیسه های پلاستیکی کمتری استفاده کنندو دوم اینکه شهرداران ، بخشداران و دهیاران به وظیفه قانونی خود عمل کنند که متاسفانه تا کنون در هیچ کدام از این گزینه ها توفیقی حاصل نشده است.
تخریب زیستگاه و شکار بی رویه، گونه های مهاجم،قاچاق گونه ها: در زمیه تخریب زیستگاه و شکار بی رویه نسبت به 60 سال گذشته حدود 80 درصد جمعیت گونه های برجسته حیات وحش نظیر جبیر ، آهو، هوبره ، قوچ و میش،کل و بز استان را از دست داده ایم . گور خر ایرانی از صحنه طبیعت استان حذف و یوزپلنگ و پلنگ در استان در آستانه انقراض قرار دارند و بر اثر به هم ریختن رابطه طعمه و طعمه خوار و زنجیره های غذایی طبیعت ، مجال جولان دهی گونه هایی همچون گرگ و تشی افزایش یافته و موجب خسارت به اراضی کشاورزی و دام مردم می شود.به این مشکلات و تهدیدهای تنوع زیستی باید قاچاق پرنده کمیاب هوبره ، کشته شدن خزندگان بومی به واسطه ناآگاهی مردم، تصادفات جاده ای حیات وحش( سالانه بیش از 3000مهردار زیر چرخ خودروها له می شوند)، تخریب طبیعت با طرح های توسعه ای ، بهره برداری بیش از حد از مراتع و زیستگاه ها و آلوده ساختن ساختن زیستگاه های بکر در اثر فعالیت های انسانی و غیره را اضافه نمود.

اقدامات حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی در مقابله با تهدیدات و معضلات زیست محیطی

حوزه محیط زیست انسانی: اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی برای مقابله با این تهدیدها و معضلات محیط زیستی علی رغم بضاعت ناچیز تلاش های گسترده ای را انجام داده است . طی یکسال گذشته 606 مورد بازدید و پایش سایت های دفع پسماند را انجام داده و 215فقره اخطار به متولیان امر از جمله شهرداران داده شده و پنج شهردار به مراجع قضایی معرفی شده اند . تعداد 1085فقره استعلام برای استقرار یا بهره برداری واحدهای تولیدی و خدماتی را برای پیشگیری از تخریب و آلودگی بیشتر بررسی و اعلام نظر نموده است و تعداد 923 فقره پایش از واحدهای تولیدی و خدماتی و 349 فقره اخطار آلایندگی را صادر نموده است. تعداد 7 واحد به عنوان صنایع آلاینده مشمول پرداخت 1 درصد فروش خود به عنوان جریمه به امور مالیاتی شده اند. تکمیل ، خریدها و راهبری 5 ایستگاه سنجش گردو غبار ،نظارت بر آزمایشگاه های معتمد ، نظارت بر مراکز معاینه فنی خودروها و پیگیری و نظارت بر اجرای قوانین هوای پاک ، حفاظت خاک ،پسماندها و آیین نامه های آنها از دیگر اقدامات محیط زیست استان برای پیشگیری از آلودگی محیط زیست در یکسال گذشته بوده است حوزه یگان حفاظت و حقوقی: دستگیری تعداد 334 نفر متخلف شکارو صید ، کشف تعداد 37 قبضه سلاح غیر مجاز و برخورد با 106مورد حمل غیر مجاز سلاح شکاری ، کشف تعداد 2013حیوان شکار شده یا زنده گیری شده و تشکیل 117 فقره پرونده در مراجع قضایی استان برای متخلفان شکارو صید از دیگر اقدامات محیط زیست برای حفظ تنوع زیستی استان از ابتدای سال 1399بوده است. در این مدت در صورتجلسات و گزارش های اولیه مامورین محیط زیست مبلغ 37063000000ریال جرایم قانونی به عنوان ضرر و زیان شکارو صید به تخلفات مزبور تعلق گرفته که بخشی تایید و وصول شده و مابقی در دست پیگیری می باشد. حوزه اعتبارات: همچنین طی یکسال گذشته مبلغ 95039343780 ریال از اعتبارات ملی در حوزه های تنوع زیستی ، گرد و غبار ، تالاب و غیره برای ساخت آب انبار و تامین آب ، مقابله با بیماری حیات وحش، واکاری و آبیاری نهال کاری ها در مناطق بیابانی ، اجرای برنامه مدیریت زیست بومی تالاب کجی ، آموزش عمومی محیط زیستی و تجهیز یگان حفاظت استان هزینه شده است. حوزه آموزش و روابط عمومی: اضافه می شود در این مدت بیش از 13000نفر از جوامع محلی ، دبیران ، دهیاران و یا سایر گروه های اثر گذار به صورت مستقیم تحت آموزش های محیط زیستی قرار گرفته اند. ضمن اینکه دربیش از 80 مورد مصاحبه و گزارش خبری با خبرگزاری ها ،پایگاه های خبری ، روزنامه ها و صدا و سیمای استان نیز عموم جامعه به عنوان مخاطب با مسائل محیط زیستی استان آشنا شده اند. انجام پژوهش بنیادی و کاربردی پیرامون محیط زیست استان(6 طرح پژوهشی خاتمه یافته و 4 طرح در دست انجام) ،تهیه بانک تصاویر حرفه ای تنوع زیستی استان ، تولید فیلم مستند حرفه ای از حیات وحش شاسکوه و همکاری با صدا و سیما در تهیه مستند تالاب کجی نمکزار از دیگر فعالیت های محیط زیست طی یکسال گذشته بوده است.

چاره آخر: فرهنگ سازی عمومی محیط زیست

با همه این تلاش ها و عملکرد نسبتا گسترده ، حال عمومی محیط زیست استان خوب نیست و ظاهرا هیچ دارویی اعم از برخود قانونی ، اخطار ، پایش،جریمه ، جلسه و غیره به اندازه ای کار ساز نیست که امیدواری ما نسبت به آینده را تضمین نماید بلکه چاره کار همان گونه که دنیا تجربه نموده و علم نیز اثبات کرده در فرهنگ سازی عمومی محیط زیست است .به جرات می توان گفت کمتر از 10 درصد جامعه با وظایف قانونی خود در مورد محیط زیست ( مخصوصا اصل 50 قانون اساسی ) آشنا هستند و کمتر از 5 درصد جامعه به وظایف قانونی و وجدانی خود در این زمینه عمل می کنند.عمده تصمیم گیران و دستگاه های اجرایی به برنامه های بخشی و کوتاه مدت توسعه ای خود می پردازند و مخصوصا زمانی که کشور با تنگناهای اقتصادی و تحریم ها مواجه می شود دغدغه رفع مشکلات امشب و نهایتا فردای اقشار ضعیف جامعه پیش می آید ومسائل و معضلات محیط زیست که از جنس تهدیدها و بحران های طولانی مدت و آینده نگرانه است مغفول می ماندودر چنین شرایطی مردم نیز به دلیل مشکلات عدیده روزمره، هیچ حوصله و تمایلی برای پرداختن به معضلات آینده فرزندان خود را ندارند. بدیهی است در چنین شرایطی تولید ،توسعه و رفع تنگناهای اقتصادی به عنوان پیشران سیاست های توسعه ای قرار گرفته و محیط زیست کاملا به حاشیه رانده می شود. به هر حال در گیر و دار این محدویت ها، ابلاغ سند برنامه ارتقای فرهنگ حفاظت محیط زیست که به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی کشور رسیده می تواند نقطه امیدی برای آینده محیط زیست باشد.در این سند برای تمام دستگاه های اجرایی ، نظارتی ،حاکمیتی، نظامی ،قضایی، فرهنگی، صدا و سیما و…تکالیف مشخصی در حوزه فرهنگ سازی محیط زیستی تعریف و تکلیف شده است. بدیهی است در صورت اجرایی شدن این سند به جای فعالیت های قطره چکانی ادارات محیط زیست ،هر کدام از دستگاه های اجرایی ، حاکمیتی و… بخشی از وظیفه آگاهی رسانی عمومی محیط زیستی را بردوش گرفته و فرهنگ سازی عمومی با سرعت بیشتری اتفاق افتاده و این می تواند یک جراحی بزرگ و موفق برای بهبود حال عمومی محیط زیست استان باشد.
روابط عمومی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی