برزجی- همزمان با ماه محرم آیین‌های ویژه‌ای در خراسان جنوبی برگزار می‌شود که برخی از آنها خاص شب و روز عاشورا بوده و سندی بر دلدادگی و ارادت خالصانه مردم این دیار به سید و سالار شهیدان است.محرم هر سال شور و حال خاصی به شهرها و روستاهای خراسان جنوبی می‌بخشد، هیات‌های مذهبی به تکاپو افتاده و همگی با یک عقیده مشترک در سوگ مظلومان کربلا آیین‌های عزادارای را برپا می‌کنند.عزاداری در مناطق مختلف ایران در عین یکپارچه بودن، به سبک‌ها و آیین‌های گوناگون برگزار می‌شود؛ آیین‌هایی که همیشه تحول آفرین و برای نسل‌ها، قرن‌ها و سرزمین‌ها انسان ساز بوده است.آیین‌های ماه محرم مطابق با رسوم، آداب و سنن در مناطق مختلف استان خراسان جنوبی برگزار می‌شود که در همه آنها می‌توان جلوه‌ای از شور و اشتیاق و محبت به امام حسین (ع)، اهل بیت و اصحاب ایشان را مشاهده کرد.در این میان آیین‌هایی که خاص شب و روز عاشورا بوده از جلوه‌های ویژه‌ای برخوردار است که همچنان بعد از گذشت سال‌ها و قرن‌ها در برخی نقاط خراسان جنوبی زنده است و هر سال باشکوه اجرا می‌شود.
مراسم بیل زنی خوسف، همنوایی با بنی اسد
یکی از این آیین‌های خاص که فقط در شهر خوسف برگزار می‌شود، مراسم بیل زنی است و در فهرست میراث معنوی (ناملموس) کشور به ثبت رسیده است.خوسف در غرب بیرجند واقع شده که با مرکز استان ۳۵ کیلومتر فاصله دارد و در گذشته در منطقه کهن قُهستان قرار داشته است.مراسم بیل زنی در خوسف سابقه طولانی دارد و به اعتقاد مردم این آیین سال ۱۳۲۷ شمسی ممنوع شد ولی پس از مدتی دوباره به مرحله اجرا درآمد.برای برپایی این مراسم در هر یک از ۲ هیأت خوسف ۲ دسته ۱۵ نفری و در مجموع چهار دسته تشکیل می‌شود؛ هر یک از نفرات بیل به دست، دایره‌وار و به هم چسبیده بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌گیرند و هنگام حرکت هر یک از نفرات به هوا پریده و تیغه بیلش را به بیل‌های دیگر می‌زند و همه با هم یک صدا می‌گویند “حیدر علی”.مراسم بیل زنی نوعی شبیه‌سازی از طایفه بنی‌اسد در صحرای کربلا است که پس از واقعه عاشورا با بیل یا ابزار دیگری که در دست داشتند پیکرهای شهدا را به خاک سپردند.آنطور که یکی از اهالی شهر خوسف به یاد دارد سابقه بیل زنی به گذشته‌های دور یعنی حدود ۲۵۰ سال پیش باز می‌گردد و یادآور عزاداری و تلاش طایفه بنی‌اسد در صحرای کربلا است که پس از سه شبانه‌روز در میان حزن و اندوه، پیکر مطهر شهدا را با بیل یا ابزار دیگری که در دست داشتند به خاک سپردند.به گفته وی اهالی منطقه به ویژه کشاورزان به این مراسم و صحت و دقت در برپایی آن پایبند هستند. چنانکه قدیمی‌ها می‌گویند وقتی برگزاری آن ۷۵ سال قبل ممنوع شد، آن سال همه محصول کشاورزان خشک شد و در نتیجه، آنها بیل زنی را منشا خیر و برکت و باعث محفوظ ماندن محصولات کشاورزی از بلیات انسانی و طبیعی می‌دانند.نخل‌ها و دسته‌های سینه‌زنی، زنجیرزنی و بیل زنی از محل استقرار هیات خود به سمت خیابان شهید مطهری به حرکت در می‌آیند و با عزاداری، نوحه‌سرایی و مرثیه‌خوانی و سردادن شعارها و نوحه‌ها، با نظم خاصی وارد میدان قتلگاه حسینیه صاحب‌الزمانی می‌شوند و به اجرای مراسم می‌پردازند.لحظه برخورد بیل‌ها و صدایی که از آن ساطع می‌شد، حالی عجیب و حزنی غریب دارد این مراسم که یک ساعت پس از نماز ظهر عاشورا آغاز می‌شود، حدود سه ساعت طول می‌کشد.
یاحسین یا حیدر در خراشاد
خراشاد یکی از روستاهای هدف گردشگری شهرستان بیرجند است که بیش از ۷۰۰ نفر جمعیت دارد و با نام هنر صنعت توبافی در سال ۱۳۹۷ ثبت جهانی شد. برگزاری آیین‌های عزاداری در این روستا هم از قدمت طولانی برخوردار است.آیین خاص این روستا یاحسین- یا حیدر است و عصر تاسوعا، زمانی که هم تیغ آفتاب گذشته و هم ساعتی تا غروب مانده، اجرا می‌شود.نداف یکی از اهالی روستای خراشاد در تشریح این آیین به خبرنگار ایرنا گفت: مردان روستا از پیر و جوان، گرداگرد میدان که درخت تنومندی دارد، جمع می شوند، گاهی تک‌خوان می‌خواند و بقیه جواب می‌دهند گاهی نیز ابتدای دسته، مصراع اول و انتهای دسته هم، مصراع دومِ بیت را می‌خوانند که در اوج به یا حسین یا حیدر می‌رسد.وی افزود: وقتی صدای یاحسین فضا را پُر می‌کند، مردان حلقه‌ای ایجاد می‌کنند. ابتدای صف ساداتِ کهنسال قرار می‌گیرند و انتها به جوانان و نوجوانان می‌رسد. همزمان کمر یکدیگر را می‌گیرند و با ریتم پا بر زمین می‌کوبند. میان شعرها «حسین، حسین» می‌گویند و بعد حیدر می‌گویند و علی جواب می‌شنوند. همه به نام اباعبدالله شور می‌گیرند و پیرغلامان به یاد غربتِ آن حضرت، با گریه جمع را همراهی می‌کنند.
شمع گردانی در بهدان
یکی از آیین های مخصوص شب عاشورا شمع گردانی است که در روستای بهدان از توابع شهرستان بیرجند مرسوم است. بهدان در گذشته به «بیددان» یعنی جایی که درخت بید زیاد داشته مشهور بوده و به مرور زمان به بهدان تغییر یافته. علی‌اکبر دهخدا درباره‌اش گفته است: «دِهی از دهستان نهارجانات است که در بخش حومه شهرستان بیرجند واقع است.»مراسم این روستا که همیشه در روز نهم محرم به‌تعبیر صحیح‌تر شب عاشورا منعقد می‌شود، «شمع گردانی» نام دارد که پس غروب آفتاب و هنگامی که نماز مغرب اقامه شد، در حسینیه روستا موسوم به حسینیه ابوالفضلی برپا می‌شود.بهروان از اهالی روستای بهدان گفت: برای برگزاری مراسم پیش از تاریکی هوا کسانی که متولی کار هستند، شمع‌ها را در چند سینی قرار می‌دهند. ویژگی شمع‌ها این است که روغنی – و نه پارافینی- به شکل رشته‌های بلندند و اگرچه دیر روشن می‌شوند، دوام بسیار دارند و به راحتی خاموش نمی‌شوند.وی با اشاره به قدمت شمع گردانی گفت: پدرم از ۹۰ سال قبل این مراسم را به یاد داشت و به نظر می‌رسد بیشتر از یک قرن قدمت دارد.بهروان یادآور شد: برای اجرای شمع گردانی اهالی به صورت دسته‌جمعی و از محلات مختلف خود را به حسینیه روستا می‌رسانند تا عشق و وفاداری خود را به علمدار کربلا نشان دهند. شمع‌ها روی گِل درون سینی‌ها جا می‌گیرند و مردم پشت سرِ افراد شمع در دست، جمع می‌شوند و با اشعار عاشورایی پیرغلامان و نوحه‌خوانان در مصیبت اهل بیت به عزاداری و سینه‌زنی می‌پردازند.وی گفت: این مراسم با معنویت خاص همراه با عشق و ارادت به ساحت حضرت ابوالفضل العباس (ع) علمدار کربلا همراه است و اشعارش هم ۲ نوع ریتم دارد. یکی از اشعار مطلع این است:
بنال ای دل که عاشوراست امشب، واویلا صدواویلا
حسین‌بن‌علی تنهاست امشب، واویلا صدواویلا
و دیگری چنین آغاز می‌شود:
شامِ غم است امشب صبح عزا از فردا
هفت‌خوانِ روز محشر در کربلا از فردا
مشعل گردانی از برکوه تا خور
مشعل گردانی هم آیینی است که در روستای برکوه از توابع شهرستان مرزی سربیشه و خور از توابع شهرستان خوسف مرسوم بوده و همچنان اجرا می‌شود.مشعل عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه‌ای درست شده و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبه دانه یا نفت پر می‌کنند و آتش می‌زنند در کنار آن روشنایی، به عزاداری می‌پردازند.مراسم مشعل گردانی در روستای برکوه عصر تاسوعا و روستای خور شب عاشورا انجام می‌شود پس از مراسم، آتش را خاموش نمی‌کنند و می‌گذارند تا خودش خاموش شود.به گفته یکی از اهالی برکوه مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمین‌های زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند. مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه ابا عبدالله الحسین (ع) روشن بود برپا می‌کنند.
نخل گردانی، آیین خاص کویر
همچنین در حوزه کویر هر کدام از شهرستان‌های نهبندان، بشرویه، سرایان، فردوس و طبس مراسم نخل گردانی را با زیبایی و شکوه خاصی اجرا می‌کنند، نخل به اصطلاح یک حجله از چوب است که با تمثال‌های رنگارنگ مثل آینه، پارچه‌های قیمتی، گل و سبزه تزیین می‌شود و روز عاشورا در مراسم روضه خوانی و تعزیه به عنوان تابوت نمادین امام حسین (ع) حرکت داده می‌شود.مراسم نخل برداری یا نخل گردانی در طبس یکی از آیین‌های عزاداری است و شاید مهمترین دلیل برای رواج مراسم این باشد که در روایات ذکر شده پیکر سیدالشهدا را روی شاخه‌های درخت خرما گذاشته و به محل دفن برده‌اند.نخل در طبس توسط سادات و بزرگان بسته و روزهای تاسوعا و عاشورا همراه هیات‌های عزاداری حرکت داده می‌شود. یک نخل بلند برای امام حسین (ع) و یک نخل بلند برای حضرت ابوالفضل (ع) گردانده و در محل عزاداری چند بار نخل ها را دور می‌دهند و بعد به زمین می‌گذارند تا عزاداران آن را زیارت کنند.شهرستان فردوس هم پنج هیات مذهبی نخل‌های آذین بندی شده را بعد از نماز ظهر عاشورا به محل امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع) برده و آنجا این آیین را برگزار می‌کنند. از صبح تاسوعا کار پوشش و تزئین نخل‌ها در فردوس آغاز می‌شود و بسیاری از جوانان در کنار بزرگان برای آماده کردن نخل همراه و هم قدم می‌شوند.وظیفه هدایت و حرکت نخل نسل در نسل از پدران به فرزندان بزرگتر منتقل می‌شود، نخل گردان‌ها آن را روی دوش گذاشته و با حرکت به انتها و ابتدای صحن امامزادگان مراسم بسیار باشکوه و پرحرارت را به وجود می‌آورند.
خیرات سیدالشهدا؛ نمایش وحدت شیعه و سنی
همزمان با روز عاشورای حسینی، مراسم خیرات سیدالشهدا به همت برادران اهل تسنن در شهرستان درمیان برگزار می‌شود.اهل تسنن در سنت دیرینه همه ساله در روز عاشورا با پختن غلور و آش نذری با عنوان خیرات سیدالشهدا ارادات خود را به امام حسین (ع) نشان می‌دهند تا ضمن عزاداری بار دیگر وحدت شیعه و سنی را به نمایش گذارند.عزاداران در شهر اسدیه مرکز این شهرستان و اغلب روستاها به اطعام مردم می‌پردازند و در این مراسم علاوه بر قرائت قرآن، سخنرانان درباره مقام و منزلت امام حسین سخنرانی می‌کنند.
تعزیه زعفر جن در بشرویه
تعزیه “زعفر جن” آیین نمایشی است از زعفر جنی که بنا به روایت‌های تاریخی روز دهم محرم به همراه سپاهش به کمک امام حسین (ع) آمد اما امام پیشنهادش را قبول نکرد.لباس مخصوص توسط بانوان بشرویه‌ای که در هنر خیاطی مهارت دارند و موروثی (از مادران به دخترها منتقل شده) دوخته و آماده می‌شود.تعداد افرادی که نقش اجنه دارند بین ۲۰ تا ۳۰ نفر است، سردسته آنها با در دست داشتن علم «علمدار» پشت سر زعفر جنی قرار دارد همچنین یک نفر دیگر به عنوان خدمتکار پشت سر اوست که وسیله‌ای چوبی و چهار ضلعی شکل «چوب درخت گردو یا چنار» به عنوان سایه‌بان یا سایه‌انداز در دست دارد و بالای سر زعفر جنی گرفته است.این آیین و مراسم در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است.
ثبت ۱۸ آیین عزاداری خراسان جنوبی در میراث معنوی
بنابر اعلام مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی این استان ۱۸ آیین عزاداری ثبت شده در فهرست میراث معنوی (ناملموس) کشور دارد که امسال اولین بار این آیین‌ها در قالب‌های مختلف به مردم معرفی شده‌اند.هادی شاهوردی گفت: مراسم تعزیه بیرجند، مراسم هفت منبر، نخل گردانی استان، بیل زنی خوسف، نخل گردانی درخش، مشعل گردانی استان، علم گردانی استان، سنگ زنی درخش، علم بندان درخش، نخل بندی و نخل گردانی کریت طبس، خیرات عاشورا در شهر گزیک، تکیه بندان روستای سرخنگ درمیان و عزاداری امام حسین در حسینیه کبابی بیرجند از آیین‌های ثبت شده در فهرست میراث ناملموس است.وی افزود: علم بندان بشرویه، مراسم تعزیه زعفرجن در بشرویه، آیین و مراسم پخت آش بزباش خوسف، مراسم عماری پوشی بشرویه، آیین صبح روسیاه در شهرستان‌های سربیشه، طبس، قاینات، بشرویه و سرایان و مراسم پخت غلور در اربعین از دیگر آیین‌هاست.
