هنر جاجیم بافی خراسان جنوبی با قدمتی ۲۰۰ ساله درحالی در بازارهای جدید گرد فراموشی بر آن نشسته که کمی توجه به ظرفیت های این حوزه می تواند زمینه ساز احیاء و سودآوری شود. جاجیم نوعی فرشینه پشمی است که به عنوان یکی از صنایع دستی رایج در ایران از قدمت بالایی برخوردار است و در زمان‌های نه چندان دور در روستاها و مناطق عشایرنشین این مرز و بوم بافته و استفاده می‌شده است.
ایرانیان در زمان های قدیم جاجیم را بر روی کرسی و رختخواب‌هایی که گوشه اتاق جاخوش کرده بودند می‌انداختند یا به عنوان رو انداز از آن استفاده می‌کردند، اما امروزه این هنر بی بدیل به صنعت مُد هم راه پیدا کرده و از جاجیم در دوخت انواع کیف و کوله پشتی نیز استفاده می‌شود.
اگرچه جاجیم به لحاظ نقش و نگار، طبیعی و زنده بودن رنگ، از جمله زیباترین هنرها است اما امروزه به دلیل نفوذ انواع بافته‌های ماشینی و صنعتی از رونق افتاده و آن چنان که باید طرفدار ندارد.خراسان جنوبی از مراکز مهم جاجیم بافی محسوب می‌شود. این هنر در خراسان قدمتی ۲۰۰ساله دارد و در بسیاری از مناطق عشایری و روستایی این منطقه رونق دارد و از آن به عنوان زیرانداز استفاده می‌کنند. نقوش جاجیم بافی در این منطقه اغلب راه راه رنگی است. رنگ‌های بکاربرده شده اغلب زرد، سبز، قرمز، بنفش و سفید است. اما اکنون این هنر اصیل به دلیل مشکلات مواد اولیه و کمبود بازار فروش به مشکل برخورده و محدود به مناطق کمی شده است.
ایجاد مرکز فروش جاجیم و معرفی مرکزی برای خرید نخ
هاجر کلاته بجدی در گفتگو با خبرنگار بازار، با بیان اینکه از ۱۶ سالگی به کار جاجیم‌بافی مشغول است و اکنون ۵۵ سال دارد، گفت: قبل از شیوع کرونا وضعیت فروش خیلی بهتر بود چراکه مسافران و گردشگران حضور داشتند.وی ادامه داد: به دلیل همین رفت‌وآمدها جاجیم‌های خود را در مغازه‌هایی که در کنار جاده‌ها قرار داشتند، به فروش می‌رساندیم، همچنین در نمایشگاه‌های متعددی حاضر شدیم که فروش خوب بود.به گفته وی جاجیم‌بافی زحمات فراوانی برای بافنده دارد اما سود و مزیت از فروش کسب نمی‌شود، چرا که در گذشته قیمت جاجیم ۴۰ هزار تومان ولی اکنون همان مقدار به ۱۵۰ هزار تومان رسیده است و مردم استقبالی نمی‌کنند.کلاته بجدی تصریح کرد: این افزایش قیمت به دلیل بالا رفتن هزینه‌ها برای خرید مواد اولیه از قبیل نخ و موارد دیگر است. این بانوی بافنده جاجیم خراسان جنوبی بیان کرد: به دلیل تورم و افزایش قیمت‌ها، قدرت خرید مردم نیز کاهش یافته و اگر در گذشته از ده متر به بالا حتی ۲۰۰ متر خریداری می‌کردند، اکنون در نهایت یک تا چهار متر خریداری می‌شود.وی یکی دیگر از مشکلات را رنگ گیاهی دانست و گفت: در بازار رنگ طبیعی پیدا نمی‌شود و خود بافنده‌ها باید از گیاهان طبیعی این رنگ را بگیرند ولی مشکل اینجا است که فصل هر گیاه متفاوت و مشکل ساز شده است.در بازار رنگ طبیعی پیدا نمی‌شود و خود بافنده‌ها باید از گیاهان طبیعی این رنگ را بگیرند ولی مشکل اینجا است که فصل هر گیاه متفاوت و مشکل ساز شده استبه گفته وی اکنون نخ خوب و باکیفیت در بازار وجود ندارد، چندین مدل نخ خریداری ولی به دلیل پرزدهی و پاره شدن، باید دوباره چرخ و تاب بخورد تا شاید با آن بتوان جاجیم بافت. کلاته بجدی افزود: نخ ماشینی در گذشته باکیفیت خوب وجود داشت که باعث تولید جاجیم گل‌ریز و زیبا می‌شد ولی اکنون وجود ندارد.وی اعلام کرد: اگر اکنون جاجیم‌های ما به قیمت واقعی به فروش برسد، مردم تشویق به انجام دوباره این هنر می‌شوند و لازم است که مسئولان فضایی برای فروش محصولات ما تهیه کنند، همچنین در زمینه نخ باکیفیت هم مرکز خرید خوب را به بافنده‌ها معرفی تا از همانجا خریداری شود.
مشکل نخ پشم و رنگ طبیعی
فاطمه زراعتی نیز که از کودکی به جاجیم‌بافی مشغول بوده است در گفتگو با خبرنگار بازار، عنوان کرد: مشکلات کنونی برای جاجیم، نخ پشم و رنگ طبیعی است که زحمات زیادی برای بافنده ایجاد می‌کند.وی بیان کرد: اکنون یک جاجیم ۳۰ در یک را ۴۰ تا ۵۰ هزار تومان به فروش می‌رسانیم ولی مردم چندان استقبالی ندارند که البته به دلیل افزایش قیمت‌ها است.به گفته وی نخ کاموا در بازار وجود دارد اما مسئله اینجا است که جاجیم با نخ پشم بیشتر مورد استقال قرار می‌گیرد و طبیعی‌تر است.زراعتی درخواست کرد: در بخش فرهنگ‌سازی و تبلیغات، مسئولان کاری انجام دهند تا بتوانیم این هنر اصیل را دوباره احیا کنیم و به جایگاه اصلی خود دست پیدا کند.این بانوی بافنده خراسان جنوبی تصریح کرد: اگر که به این صنعت مانند گذشته رسیدگی شود درآمدزایی بالایی برای بانوان خواهد داشت.
تسهیلات مستقل داده شود
ماندگار صحراگرد هم با بیان اینکه از ۱۱ سالگی شروع به جاجیم‌بافی کرده است و اکنون ۳۸ سال سن دارد، اظهار کرد: درگذشته خریدوفروش جاجیم بسیار خوب بود و محل درآمد بسیار عالی برای بافنده‌های آن بود.وی با اشاره به اینکه اکنون نخ پشم و رنگ طبیعی به سختی پیدا می‌شود، عنوان کرد: مواد اولیه بسیار گران شده است ولی از آن سمت بازار فروش و استقبال از سمت مردم وجود ندارد.به گفته وی اگر نمایشگاه‌ها باری دیگر رونق پیدا کنند می‌توان به فروش امید داشت، همچنین اگر مسئولان در تهیه نخ باکیفیت به بافنده‌ها کمک کنند یا تسهیلاتی به صورت مستقل داده شود تا خود بافنده‌ها بتوانند مواد اولیه را تهیه کنند، در رونق این هنر تأثیرگذار خواهد بود.زهرا چمن آرا از دیگر بافنده‌های جاجیم در استان خراسان جنوبی نیز در گفتگو با بازار گفت: یکی از مشکلات این است که رنگ گیاهی برای رنگ کردن نخ پشمی پیدا نمی‌شود، همچنین مشکل فروش داریم و تا زمانی که محصولات خود را به فروش نرسانیم، توانایی خرید مواد اولیه برای بافت جاجیم دیگری نداریم.به گفته وی فروش در حدود پنج سال قبل به دلیل قیمت‌ها بهتر بود و شاید دلیل فروش اندک صنایع دستی به دلیل تمایل مردم به سمت محصولات و جاجیم‌های صنعتی است که آنها را می‌خرند.وی با بیان اینکه با توجه به نیاز جامعه باید تنوع‌بخشی در محصولات تولیدی ایجاد شود، گفت: تنوع نیاز به آموزش دارد که در زمینه خواستار برگزاری دوره های آموزشی در روستاهایی که این هنر فعال است برگزار شود.
زیرساخت‌های مناسب جاجیم‌بافی دیده شود
حسین خسروی نوغاب، مسئول حوزه صنایع دستی شهرستان قاینات نیز در گفتگو با خبرنگار بازار با بیان اینکه قاین قطب جاجیم‌بافی در استان و کشور است، گفت: اکنون بیشتر بانوان در روستاها به جاجیم‌بافی مشغول هستند و حدود ۲۰۰۰ نفر مهارت این کار را دارند اما فقط ۲۰۰ نفر جاجیم استاندارد تولید می‌کنند.وی با اشاره به شرکت جاجیم بافی روم در شهرستان قاینات اضهار کرد: این شرکت به دنبال مزایای خود بود و به دلیل رعایت نکردن استانداردها و صنعتی شدن و در نهایت تعطیلی، این هنر اصیل را ۲۰ سال به عقب بازگرداند.به گفته وی اکنون شاید حدود یک سال است که به احیاء دوباره این هنر اصیل روی آورده‌ایم و یکی از مشکلات مهم این حوزه تهیه مواد اولیه مانند نخ است.خسروی نوغاب تصریح کرد: بافنده‌ها برای تهیه نخ باکیفیت به کل استان، حتی دیگر استان‌های همجوار می‌روند. شاید حدود یک سال است که به احیاء دوباره این هنر اصیل روی آورده‌ایم و یکی از مشکلات مهم این حوزه تهیه مواد اولیه مانند نخ استمسئول حوزه صنایع دستی شهرستان قاینات اعلام کرد: مشکل دیگر در حوزه زیرساخت‌های مناسب این حوزه است که در شهرستان کارگاه رنگریزی، نخ‌ریسی و ریسندگی پشم وجود ندارد و اگر که این زیرساخت‌ها تهیه شود، می‌توانیم شاهد احیای هرچه بهتر این حوزه در استان باشیم.به گفته وی در این راستا لازم است که دولت برنامه‌هایی در زمینه تسهیلات هدفمند داشته باشد به عنوان مثال کسی که به دنبال ایجاد کارگاه رنگریزی است تسهیلاتی با بهره کم اعطاء شود و در سال‌های آینده شاهد استقبال و احیای این هنر باشند.خسروی نوغاب بیان کرد: مزیت جاجیم‌بافی اشتغال بالا است که برای بانوان خانه‌دار می تواند محل درآمد خوبی باشد و باید باری دیگر تسهیلات مستقل داده شود چرا که اکنون یکی از معضلات ما همین موضوع است.
مشکل مواد اولیه مرغوب و باکیفیت
زهره اسدپور، سرپرست معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار بازار گفت: حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ نفر در خراسان جنوبی مجوز جاجیم‌بافی دریافت کرده‌اند اما تعداد واقعی بافنده‌ها بیشتر از این است.وی در زمینه میزان تولید این بافنده‌های مجوزدار نیز اظهار کرد: ماهانه حدود ۶ هزار و ۲۵۰ متر مربع و سالانه ۷۵ هزار متر مربع تولیدات این بافنده‌ها است.
به گفته وی مشکل اصلی در تأمین مواد اولیه مرغوب برای بافنده‌هایی که از نخ پشم، جاجیم تولید می‌کنند وجود دارد.
سرپرست معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی اضافه کرد: همچنین در روستاها به خصوص روستای روم که قطب این هنر است با رنگریزی گیاهی، نخ‌های خود را رنگ طبیعی می‌کنند که این مورد نیز به دلیل تنوع در فصول رشد گیاهان، از مشکلات بافنده‌ها است.
افتتاح کارگاه رنگریزی در قاین
سرپرست معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی بیان کرد: مواد اولیه وجود دارد اما کیفیت مورد نیاز به سختی در بازار پیدا می‌شود. اسدپور اعلام کرد: کارگاه بزرگ رنگریزی در شهرستان قاین در حال افتتاح است که هم مشکل نخ و هم رنگ بافنده‌ها رفع خواهد شد. به گفته وی در روستای روم شرکت تعاونی در گذشته افتتاح و تجهیزات رنگریزی توسط میراث به آنها داده شد که به دلایل مختلف این کار اجرایی نشد. وی ادامه داد: در همین راستا به دنبال افتتاح کارگاهی توسط بخش خصوصی بودیم که اکنون اجرایی شده و تمام تجهیزات را خود میراث در اختیار آنها قرار داده است.
به دنبال خلاقیت در تولید باشند
سرپرست معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی با اشاره به مشکل فروش جاجیم بافان خراسان جنوبی گفت: به دلیل شیوع کرونا دو سال است که نمایشگاه برگزار نشده بود و بازارچه‌های فصلی و مناسبتی نیز نداشتیم که باعث آسیب به این قشر شد.
اسدپور بیان کرد: هر چند در این مدت نمایشگاه مجازی برگزار می‌شد ولی به دلیل شرایط بسیاری از بافنده‌ها در روستا، امکان حضور در آن وجود نداشت. وی با بیان اینکه سی و پنجمین نمایشگاه صنایع دستی در تهران برگزار شد و هنرمندان استان نیز در آن حضور پیدا کردند، عنوان کرد: بازارچه‌های فصلی مانند بازارچه برای نوروز و بازاچه‌های مناسبتی نیز خواهیم داشت و امیدواریم باری دیگر شاهد رونق گرفتن فروش این قشر باشیم.اسدپور اظهار کرد: به دنبال راه‌ندازی بازارچه‌های دائمی نیز هستیم که در قاین و خضری در حال اجرا است، هر چند که جاجیم بافان باید به دنبال خلاقیت و تنوع در کار خود بروند، به عنوان نمونه از جاجیم برای طرح بر روی محصولاتی از جمله چرم، دکوراسیون، پوشاک و موارد دیگر استفاده کنند.
تسهیلات متنوعی وجود دارد
سرپرست معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی درباره تسهیلات نیز عنوان کرد: برای تسهیلات مستقل وزارت کار، دیگر مجوز نمی‌دهد و فقط تسهیلات پشتیبان داریم. اسدپور ادامه داد: اما تسهیلات دیگری وجود دارد که اگر صنعت‌گران متقاضی باشند با مبالغ کمتر به آنها اعطاء می‌شود.وی بیان کرد: یکی از این تسهیلات تبصره ۱۸ است که می‌توانند از طریق آن صنعت‌گران مبالغ کمتری وام دریافت کنند.به گفته وی صنعت‌گران حوزه صنایع دستی باید بدانند تا زمانی که از سازمان میراث فرهنگی مجوز دریافت نکنند از خدمات این سازمان مانند تسهیلات و حضور در نمایشگاه‌ها نیز بهره‌مند نخواهد شد.وی با بیان اینکه جای تولیدات تکمیلی در این حوزه خالی است، بیان داشت: در حال حاضر جاجیم بیشتر به صورت رولی تولید و به فروش می رسد.ذکر این نکته لازم است که صنایع دستی جایگاهی ویژه‌ای در معرفی فرهنگ و تمدن هر ملت دارد. امروزه مثل گذشته نیست که رشته‌های آموزشی را محدود ببینیم، در واقع باید بپذیریم که صنایع دستی، یعنی ایجاد اشتغال و بهبود شرایط اقتصادی خانواده‌ها و علاوه بر این، آنچه قابل اهمیت است جنبه فرهنگی آن است که می‌تواند موجب احیاء سنت‌های درست برای آرامش روح و روان باشد.امروزه این هنر به دلیل مشکلات مختلف و در سایه بی توجهی‌ها رنگ باخته و هنرمندان این رشته برای زنده نگه داشتن این هنر نیازمند حمایت‌های بیشتر در این زمینه هستند، این هنر زنان خراسان جنوبی نیازمند یاری دولت مردان است تا در پستوی خانه‌هایشان به فراموشی سپرده نشود.
