شبستان – غروب آخرین روز ذی‌الحجه که می‌شود، دلدادگان به اباعبدالله الحسین(ع) با برگزاری مراسم «علم بندان یا علم بندو» در بیرجند و دیگر شهرهای خراسان جنوبی، آماده ورود به ماه عزای پسر فاطمه می شوند. مراسم عزاداری ماه محرم در خراسان جنوبی با آیین علم‌بندان آغاز می‌شود. محرم که می‌رسد مردم استان در عزای سالار شهیدان با اجرای مراسم علم‌بندان که بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارد، اخلاص و ارادتشان را به خاندان عصمت و طهارت نشان می‌دهند.«علم» مهم‌ترین وسیله در اجرای مراسم سوگواری محرم به‌شمار می‌رود در هر یک از نقاط استان هر یک از علم‌ها را به نشانه امام حسین (ع) و اصحابش نام‌گذاری کرده و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پندارند. مردم برای علم احترام زیادی قائلند و وقتی علم را می‌بندند، انگار دوباره به آن جان تازه می‌بخشند.ذکر می کنند که امام حسین (ع) نیز علم و پرچم‌هایی داشته و در زمان مامون هم در لشگر اسلام علم‌هایی به نام «علم سیاه» متداول بوده که مامون آنها را برانداخته و در زمان سلجوقیان نیز سپهسالاران علمی به نام «توغ» داشته اند. کارکرد علم به تدریج تغییر یافته و از آن برای عزاداری و سوگواری استفاده می کرده‌اند.

آغاز مراسم با عقد علم

مراسم علم‌بندان یا عقد علم در بیرجند و برخی مناطق دیگر استان در غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود که نشانه شروع مراسم ماه محرم است. در برخی روستاها این مراسم در روزهای پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می‌شود و علت آن را ورود اهل بیت به کربلا ذکر می‌کنند.
عَلَم‌ها اغلب بانی و علم‌چی دارند که به طور موروثی به آنها منتقل شده و در برخی مناطق بانیان، علم‌ها را در خانه‌هایشان به اتفاق اقوام خود بسته و برای بقیه مراسم به مسجد و یا محل تجمع مردم می‌آورند. گروهی هم مراسم علم بندان را در مسجد انجام می‌دهند و برای این کار روز قبل از مراسم پارچه های علم را می‌شویند.
روز علم بندان مردم را به وسیله «چاووشی خوانی» یا اعلام از بلندگو و یا شیپور زدن آگاه می کنند و پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل، لباس، دستمال‌ها، پارچه ها و توغ علم را می‌بندند و در حین این کار اسپند دود می‌کنند و فردی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند. در مناطقی که روحانی دارند قبل و یا بعد از مراسم علم بندان روضه خوانی می‌کنند و در برخی مناطق هنگام بستن علم نوحه خوانی می‌کنند و گروهی دور علم سینه می زنند.
در روز آخر ماه ذی الحجه برای اجرای مراسم علم بندان، سادات و بزرگان مقابل مسجد گردهم می آیند و بر تیری چوبی به ارتفاع سه تا پنج متر پارچه‌های سیاه و سبز آویخته و بر فراز آن قبه‌ای گنبدی شکل یا سرپنجه‌ای از جنس برنج می‌گذارند که نقش این پنج انگشت در بالای علم نشانه انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس (ع) است، آنان نمادی می سازند از علم کربلا و سپس کسانی که قدرت مناسب و اندام ورزیده‌ای دارند علم را در دست گرفته و به عزاداری و نوحه‌ خوانی می‌پردازند.
در شهرستان بیرجند علم از دو قسمت پایه و توغ تشکیل شده که پایه های آن از دو تا ۲۰ متر متغیر است و بیشتر آنها دو تا پنج متر است. علم پوشش پارچه ای دارد که به آن پیراهن علم می‌گویند و به رنگ‌های سبز، سیاه، سفید و روشن است. به بالای علم‌ها توغ وصل است و به زیر توغ دستمال‌های زیادی متصل می‌شود که اکثر آنها نذری و توسط مردم تهیه می شوند. توغ علم انواع گوناگونی دارد که مشهورین آن پنچه، قپه، سرتوغ و نخل است در شهرستان بیرجند «علم» از مهمترین و اصلی‌ترین علایم عزاداری است و مردم برای آن احترام زیادی قایل هستند به صورتی که وقتی علم‌ها را می بندند انگار که دوباره به آن جان می بخشند و هرگز به علم پشت نمی کنند.
پس از علم بستن، علم‌ها را زیارت کرده و به قبرستان می برند و دور قبرستان چرخانده و برای اهل قبور فاتحه می خوانند و بعضی برای دوری روستا و اهل آن از بلایا، علم‌ها را به دور روستا می چرخانند. در گذشته در شهر بیرجند یک روز قبل از محرم، علم‌ها توسط تعدادی از سادات در خانه بسته می شد و به مسجد عاشورا می آوردند و پس از روضه خوانی علم‌ها را پای منبر می بردند که در اصطلاح به آن «به تخت بردن علم» گفته می شد. هم اکنون مراسم علم بندان در شهر بیرجند در شب نخست ماه محرم در هیات محبان الزهرا(س) با حضور تعدادی از سادات که به سادات علمدار معروف هستند انجام می شود. پس از بستن علم یکی از سادات آن را برداشته و دور حسینیه می‌چرخاند و سپس در اطراف علم سینه می‌زنند که به آن «حسنی، حسینی» گفته می‌شود و در پایان علم‌ها را در جای مخصوص نصب می‌کنند.
در برخی نقاط استان، در زمان علم‌بندان اگر فصل سیب تازه یا انار باشد، سیب و یا اناری را به علم می بندد و اگر فصل آنها نباشد پارچه‌ای را به جای سیب و یا انار در داخل یکی از دستمال‌های علم گره می زنند.
از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا، علم‌گردانان علم‌ها را در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر می ‌چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنان فاتحه می‌خوانند.
هرکدام از علم‌ها به نام یکی از ائمه اطهار (ع) نامگذاری و برپا می‌ شود و به این ترتیب ۱۲ علم به نام ۱۲ امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا (س) و قمر بنی ‌هاشم حضرت ابوالفضل العباس(ع) در مراسم خاص با پارچه‌ هایی به رنگ های مختلف پوشانده می ‌شود.
طبق شواهد تاریخی، در گذشته در شهر بیرجند علمداران در محل هیات حسینی علم‌ها را می‌بستند و به طرف هیات فاطمیه (س) حرکت داده می‌شد، همچنین افرادی در گذشته وقف‌هایی برای مراسم علم گردان در استان انجام داده‌اند.

سلام علم ها در روستاهای استان

در روستای «چنشت» بیرجند بستن علم در محرم در این روستا توسط دو نفر «صاحب علم» انجام می‌شود که به آنها آخوند می گویند و این شغل به طور موروثی به پسر بزرگتر می‌رسد.در روستای «خلیلان» به علم بندان «عقد علم» می گویند و برای بستن علم، مردم روستاهای نزدیک خود را به آن روستا می‌رسانند. عقد علم در میدان ده و کنار چشمه انجام می شود و در هنگام بستن علم توسط بزرگان روستای خلیلان و روستاهای اطراف، ملای ده متنی را می خواند که عقد علم نام دارد. مردم این روستاها درحین خواندن، وقتی به عبارتی مانند «کلیم الله را، خلیل الله را و رسول الله را» می‌رسند مردم همه با هم می گویند: «یعنی الله را».در روستای «مهموئی» نیز علم را بزرگ ده که سید هم هست می بندد و اگر فصل سیب تازه یا انار باشد، سیب و یا اناری را به علم می بندد و اگر فصل آنها نباشد پارچه ای را به جای سیب و یا انار در داخل یکی از دستمال‌های علم گره می‌زنند.روستای «درخش» نیز ۱۲ علم به نام دوازده امام معصوم (ع) دارد که هر یک از علم‌ها یک صاحب و یک «علم چی» دارد. صاحبان علم با خویشان خود علم را می بندد و علم‌چی به همراه آنها علم را به مسجد می آورد. پس از جمع شدن علم‌ها نوحه خوانده می شود وقتی نوحه خوان مصرع «یک سو علم ها بسته شد» را می خواند، علم‌چی‌ها همه با هم سنگی به ته علم زده و سنگ‌ها را به پای منبر می برند. مردم معتقدند که علم‌ها را به یاد ورود اهل بیت امام حسین (ع) به کربلا و برپایی علم‌هایشان در صحرای سوزان کربلا می بندند.