ستوده – خراسان جنوبی به عنوان دومین استان بیابانی کشور، یکی از ۵ استان درگیر با پدیده گرد و غبار است که دارای بیش از ۵ میلیون هکتار سطح تحت تاثیر فرسایش بادی و بیش از دو میلیون هکتار کانون‌های بحرانی فرسایش بادی است که با عدم مدیریت صحیح و به موقع، این وضعیت بحرانی و نگران کننده می‌شود. به گزارش فارس ، خراسان جنوبی، با قرار داشتن بر روی کمربند خشک و نیمه خشک نیمکره شمالی، دارای ذخایر آبی بسیار ضعیف و نزولات جوی کم، تبخیر سالانه بسیار شدید و میزان پوشش گیاهی اندک است؛ این شرایط سبب شده از مجموع عرصه‌های بیابانی استان ۳۶ درصد را عرصه‌های بیابانی و ۵۰ درصد را مراتع کم تراکم بیابانی تشکیل دهد.این استان با ۱۲ میلیون و ۹۸۹ هزار و ۲۸۴ هکتار اراضی بیابانی و مراتع کم تراکم بیابانی دومین استان بیابانی کشور است که با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی ۸۶ درصد مساحت استان را شامل می‌شود.بنابراین می‌توان بارندگی کم و پراکنش نامناسب، میزان تبخیر سالانه بیشتر از میزان ریزش نزولات جوی سالانه، فقر پوشش گیاهی و وجود بادهای فرساینده را از ویژگی‌ها نواحی بیابانی استان به‌شمار آورد. در حال حاضر ۳۵ کانون بحرانی فرسایش بادی در تمام شهرستان‌ها به ویژه شهرستان‌های مرزی استان وجود دارد، این در حالی که تا سال ۹۳ تعداد این کانون‌ها ۲۸ مورد بوده است.در دهه اخیر بسیاری از مراتع خراسان جنوبی به محیط‌هایی با شرایط زیستی دشوار تغییر شکل داده‌اند که ساکنان بومی این مناطق، با آینده ناامید کننده نتوانستند به راحتی به زندگی خود ادامه دهند و به ناچار مجبور به ترک محل زندگی خود شدهاند.مراتع و دشت‌های خراسان جنوبی که زمانی به خاطر زیبایی طبیعی خود مشهور بودند، اکنون به دلیل استفاده ناپایدار و خشکسالی در حال نابودی هستند. بیابانزایی در اثر عملکرد نادرست انسان در طبیعت پدید می‌آید؛ بهره‌برداری نادرست از زمین‌های کشاورزی، استفاده افراطی از کود و سموم شیمیایی، شخم اراضی در جهت شیب، بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی که منجر به شوری آب و خاک می‌شود، چرای مفرط در مراتع، بهره‌برداری‌های بی‌رویه از جنگل‌ها، تبدیل اراضی منابع ملی به کشاورزی و ویلاسازی، از جمله فعالیت‌هایی است که منجر به بیابانزایی می‌شود.آمار و اطلاعات موجود بیانگر این است که خطر افزایش بیابان از سال‌ها پیش تاکنون خراسان جنوبی را تهدید می‌کند که در همین زمینه طرح‌های بیابان‌زدایی از جمله نهالکاری، مدیریت روان آب سطحی و مالچ‌پاشی، برای مقابله با بیابان اجرایی شده و توانسته نقش مهمی در جلوگیری از اثرات منفی ریزگردها و شن‌های روان ایفا کند که نوید بهبود وضع موجود را می‌دهد اما کافی نیست.مجاورت با دو کویر بزرگ مرکزی و لوت در شمال غرب، غرب و جنوب غرب، جنوب و جنوب شرق همچنین مجاورت با بادهای ۱۲۰ روزه سیستان که حالا تا ۱۸۰ روز هم افزایش یافته و تداوم حدود ۲۰ سال خشکسالی همه نشان از لزوم توجه ویژه و همه‌جانبه به شرایط این استان در مقابله با بیابانزایی دارد.
تلاش برای بیابان زدایی
بنا بر اعلام اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی از سال ۱۳۶۷ تاکنون یک میلیون و ۷۴۰ هزار هکتار عملیات بیابان‌زدایی در قالب ۲۸ طرح و اجرای ۸۴۰ هزار هکتار جنگل طبیعی و دست کاشت با سابقه بالای ۴۵ سال در استان اجرا شده است.همچنین به گفته نصرآبادی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان، رعایت تنوع گونه‌ای و استفاده از گونه‌های بومی در عملیات بیابان‌زدایی مانند تاغ، آتریپلکس و قره داغ و بهره‌گیری از روش‌های مفید در انباشتن آب باران از دیگر اقدامات منابع طبیعی برای کاهش بحران بیابانزایی و اثرات آن در استان خراسان جنوبی است.پیش از این محمد یوسفی رئیس اداره بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی با اشاره به افزایش مساحت کانون‌های فرسایش بادی در استان، مساحت این کانون‌ها را در سال ۱۳۹۳ یک میلیون و ۳۸۶ هزار هکتار بیان کرد و گفت: این میزان در آخرین بازنگری سال ۹۸ به دو میلیون و ۱۳۵ هزار هکتار افزایش یافته است.بررسی‌ها نشان می‌دهد، در آخرین بازنگری سال ۹۸، ۴ میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار از مساحت استان تحت تاثیر فرسایش بادی است که ۳۲ منطقه، کانون فرسایش بادی هستند.کانون‌های فرسایش بادی در اکثر شهرستان‌های استان وجود دارد؛ از جمله این کانون‌ها می‌توان به ریگ بشرویه، دستگردان طبس، سه قطعه سرایان، سهل آباد نهبندان، شاهرخت زیرکوه، طبس مسینا درمیان، چاهک موسویه قاینات و خور خوسف اشاره کرد که بیشترین مساحت کانون‌های فرسایش بادی در شهرستان‌های طبس و نهبندان است.
۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار پیشنهادی برای سال ۱۴۰۱
محمد یوسفی، رئیس اداره بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: این اقدامات شامل فعالیت های بیولوژیکی و مکانیکی که نهال کاری، بادشکن غیرزنده و تله رسوبگیر از جمله آنها است.وی با بیان اینکه تاکنون اعتبارات سال ۱۴۰۱ ابلاغ نشده است، گفت: سال گذشته از مبلغ مصوب اعتبارات ملی بیابان زدایی ۵۰ درصد آن یعنی ۱۶ میلیارد تومان تخصیص یافت که ۸ هزار هکتار مراقبت سنواتی آبیاری عرصه‌های نهالکاری، ۳۶ کیلومتر تله رسوبگیر و ۲۹۰ هکتار مالچ پاشی انجام شد.رئیس اداره بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی، از نگاه کارشناسان، تغییر الگوی کشت، بهره برداری اصولی از منابع(معدنی و آب)، تخصیص به موقع اعتبارات و تشویق مشارکت‌های مردمی را از راهکارهای موفقیت در بیابان زدایی عنوان کرد و گفت: ۱۰۰ میلیارد تومان، اعتبار پیشنهادی برای سال ۱۴۰۱ است که منتظر تایید سازمان منابع طبیعی کشور هستیم.علاوه بر این، فرسایش بادی سالانه ۸۲ میلیارد و ۸۹۰ میلیون تومان خسارت در استان وارد می‌کند که نیازمند توجه ویژه به این موضوع است.
برآورد سالانه ۵ هزار و ۵۰ میلیارد ریال خسارت
اسداله حاتمی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی نیز در این باره گفت: خراسان جنوبی از نظر شدت بیابانزایی جزو ۵ استان اول کشور و آبیاری نامناسب و استفاده از سموم شیمیایی نیز از کیفیت خاک کاسته است.وی افزود: چرای بی‌رویه دام، ایجاد راه‌های دسترسی به معادن و فرسایش خاک از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی خاک در خراسان جنوبی است.مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی با بیان اینکه فعالیت‌های بیابان‌زدایی این استان بیشتر در قالب دو پروژه شاخص نهالکاری و مدیریت روان‌آب‌های سطحی انجام می‌شود، اظهار کرد: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری محدوده‌های قابل‌توجهی در استان را در قالب طرح‌های بیابان‌زدایی نهالکاری کرده است اما این عملکردها تنها نوعی مُسکن برای طبیعت دچار بیماری محسوب می‌شود. حاتمی در ادامه گفت: برای درمان قطعی و پیشگیری از نابودی منابع طبیعی باید از معضلاتی از قبیل چرای بی‌رویه، برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و سایر فشارهای وارده بر طبیعت حتی گردشگری غیراصولی جلوگیری کرد.وی افزود: براساس آخرین برآوردها سالانه پنج هزار و ۵۰ میلیارد ریال خسارت ناشی از گرد و غبار به منابع مختلف زیرساختی، اقتصادی و زیست‌محیطی استان خراسان جنوبی وارد می‌شود.
چاره چیست؟
علیرضا نصرآبادی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی بیابان زدایی را یکی از اولویت‌های منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی برشمرد گفت: در عرصه فرسایش بادی بحث بیابانزایی را داریم که با توجه به حساسیت‌های اقلیمی، جغرافیایی و منطقه‌ای که بر استان حاکم است سبب شده دومین استان بیابانی و پنجمین استان درگیر با پدیده گرد و غبار در کشور باشیم.وی با بیان اینکه پدیده بیابانزایی تبعات مستقیم و غیرمستقیم متفاوتی دارد، اظهار کرد: حرکت ماسه‌های روان یکی از این تبعات است که در منطقه سه قلعه امکان ادامه فعالیت و استمرار بخش کشاورزی و دامداری حتی سکونت مردم دچار مشکل بود.مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی تصریح کرد: حرکت و هجوم ماسه‌های روان به سمت مناطق مسکونی مشکلات عدیده‌ای برای ساکنان ایجاد کرده بود بنابراین با جنگل‌کاری از سال ۹۲ تاکنون جلوی هجوم ماسه‌ها گرفته شد. نصرآبادی تاکید کرد: تا سال ۹۳ تعداد ۲۸ کانون فرسایش بادی در استان وجود داشت که با توجه به تغییرات اقلیمی در این مدت کانون‌ها به ۳۵ مورد رسیده که تمرکز یا مرکزیت عملکردی حرکت ماسه‌های روان در این حوزه‌ها دیده می‌شود. وی یادآور شد: برای جلوگیری از فرسایش بادی و مدیریت مراتع بیابانی اقداماتی از قبیل احیا و اصلاح مرتع با کاشت گونه‌های مختلف، ذخیره سازی نزولات بارش و رواناب در اراضی کم شیب و دشتی با اجرای هلالی‌های آبگیر و احداث چاله‌های فصلی یا شیارهایی برای ذخیره نزولات همراه با کاشت بذر انجام می‌شود. مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری گفت: تثبیت ماسه‌های بادی، شن‌های روان و جلوگیری از گرد و غبار، تبخیر و تخریب بافت خاک به لحاظ شیمایی از جمله مزایای اجرای این طرح‌ها در عرصه‌های بیابانی استان است.وی بر لزوم حفاظت از عرصه‌های جنگل دست کاشت افزود: با توجه به خشک شدن هوا و کمبود بارندگی مقاومت این گیاهان نیز کمتر می‌شود و با تغییرات اقلیمی برخی گونه‌ها دچار آفاتی مانند شپشک سفید و هجوم ملخ‌های کوهان دار می‌شود. نصرآبادی ادامه داد: ۱۵ فروردین امسال اولین کانون ملخ کوهان دار در مراتع شهرستان‌های قاینات، فردوس و سه قلعه سرایان مشاهده شد که سه هزار و ۵۰۰ هکتار اراضی آلوده به این آفت شد.وی اضافه کرد: بیشترین سطح آلودگی با ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار مربوط به منطقه سه قلعه سرایان بود که با مشارکت تشکل‌های مردمی، بسیج، سپاه و مردم منطقه در بازه زمانی کمتر از ۲ ماه مهار شد.مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی بیان کرد: یکی دیگر از مباحث حفاظتی طرح مدیریت جنگل‌های دست کاشت با مدیریت قطع برش است به این شکل گونه‌هایی که دچار آفت شدهاند با قطع به موقع و دور کردن از محل از بین برود و با ضایعات آلوده قبل از رشد آفت مبارزه شود.
تولید ۷۵ تا ۲۰۰ کیلوگرم علوفه خشک در هر هکتار با عملیات احیا و نهالکاری بیولوژیک
غلامرضا آخوندی، معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی هم گفت: یکی از اهداف جنگل‌کاری درعرصه‌های بیابانی علاوه بر وظیفه ذاتی ما در این حوزه، تولید علوفه در مناطقی که پتانسیل رویش گیاهی را از دست داده‌اند، است.وی افزود: در بیابان قاسم آباد سه قلعه شهرستان سرایان سال ۹۲ نسبت به کاشت بذور به منظور جلوگیری از حرکت شن‌های روان، احیای مناطق بیابانی و تولید علوفه اقدام شد. معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی بیان کرد: به طور متوسط در هر هکتار با انجام عملیات احیا و نهالکاری بیولوژیک، ۷۵ تا ۲۰۰ کیلوگرم علوفه خشک تولید می‌شود که بهره برداران این منطقه برای دام از آن استفاده می‌کنند.آخوندی بیان کرد: ایجاد اشتغال پایدار برای روستائیان منطقه نیز از دیگر اهداف احیای جنگل‌کاری است چراکه به ازای هر هکتار کار در یک عرصه احیایی، به طور مستقیم ۲ نفر مشغول به کار می‌شوند.وی جلوگیری از مهاجرت روستائیان و جلوگیری از حرکت ماسه‌های روان را از دیگر اهداف جنگل‌کاری دانست و اظهار کرد: قبل از جنگل‌کاری این منطقه عاری از پوشش گیاهی بود لذا بر اساس طرح‌های مطالعاتی، سیاست‌گذاری، تامین و جذب اعتبار امروز شاهد رضایت‌مندی مردم هستیم.
شهرستانی با پنج کانون بحرانی
جواد خواجه، رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری سرایان نیز گفت: این شهرستان دارای پنج کانون بحرانی آفریز – موسویه، بشرویه – فردوس، چاه مرجانه، سه قلعه و نوغاب به مساحت ۱۸۷ هزار و ۳۳ هکتار است.وی با اشاره به اجرای طرح‌های مقابله با بیابانزایی در شهرستان افزود: طرح اجرایی مدیریت مناطق بیابانی خور به مساحت ۱۵ هزار و ۱۷۴ هکتار که تاکنون در سطح ۲ هزار و ۷۲۹ هکتار اجرایی شده است. رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری سرایان بیان کرد: همچنین طرح اجرایی بیابان زدایی سه قلعه به مساحت ۲۵۲ هزار و ۸۸۷ هکتار که تاکنون در سطح هزار و ۵۸ هکتار اجرایی شده است. خواجه، با اشاره به طرح اجرایی مدیریت جنگل‌های دست کاشت سه قلعه به مساحت ۱۹ هزار و ۱۷۷ هکتار تصریح کرد: تاکنون این طرح در سطح پنج هزار و ۲ هکتار و پروژه بین المللی در سطح ۲ هزار و ۸۸۳ هکتار اجرا شده است. وی یادآور شد: تاکنون در مجموع هزار و ۹۶۹ هکتار نهالکاری و ۲ هزار و ۲۳۰ هکتار مدیریت روان آب در سطح مراتع طبیعی شهرستان سرایان انجام شده است.
خطر افزایش مهاجرت
بهمن احمدی، عضو شورای شهرک شهید دستغیب سه قلعه سرایان گفت: در گذشته حرکت ماسه‌های روان امان ما را بریده بود و زندگی را بسیار سخت کرده بود. وی افزود: در این منطقه بیش از پنج روستا با جمعیت بالا سکونت دارند که با تبدیل بیابان به جنگل دست کاشت بسیاری از مشکلات منطقه از جمله هجوم شن‌های روان و تامین علوفه دام رفع شد. عضو شورای شهرک شهید دستغیب سه قلعه سرایان بیان کرد: با توجه به خشکسالی‌های امسال و کمبود بارندگی، هنوز جنگل برای چرای دام در اختیار دامداران قرار نگرفته است و امیدواریم به‌زودی برای تحلیف دام واگذار شود.
