این روزها کلید واژه ی «آمایش» را در رسانه ها، همایش ها، سخنرانی ها و به ویژه صحبت های مسئولین زیاد می شنویم. دولت محترم نیز از ابتدای آغاز به کار، تأکید فراوانی بر توجه به مباحث توسعه مبتنی بر آمایش دارد. به لحاظ اهمیت موضوع، گفتگویی با خانم دکتر محبوبه فلاح، دکترای مدیریت و رئیس گروه آمایش، برنامه ریزی و بهره وری سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان جنوبی انجام داده ایم. در این گزارش مطالب مهم و مفیدی در خصوص وضعیت استان مطرح می شود که توجه عموم شهروندان عزیز هم استانی به ویژه مسئولین و نخبگان و صاحب نظران را به آن جلب می نماییم:

خانم دکتر فلاح. ضمن تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، لطفاً در خصوص آمایش و اهمیت آن در موضوع توسعه برای خوانندگان عزیز ما توضیحاتی ارائه بفرمایید.
ضرورت آمایش در ادبیات توسعه پس از آن نمود پیدا کرده که توسعه صرفا اقتصادی منتهی به نابودی و تخریب محیط زیست شد. از بین رفتن منابع آب و خاک و آلودگی های زیست محیطی، نمودهایی از توجه تک بعدی به توسعه اقتصادی است. در حالیکه این منابع نیازهای اولیه انسان هستند و اگر این منابع نابود شود بقای انسان هم با مشکل مواجه است و در نتیجه نبود انسان و سایر موجودات زنده صحبت از توسعه بیهوده است. ما در آمایش به دنبال این هستیم که وضعیت موجود را در همه ابعاد شناسایی کنیم و با توجه به ضعف ها و نقاط قوت محورهای مهم توسعه را شناسایی کنیم و در آن چارچوب حرکت کنیم.

آیا برای استان خراسان جنوبی این وضعیت، شناسایی شده و برای ابعاد آن برای کارشناسان مشخص است؟
بله . این مسیر سال هاست که با اجرای مطالعات آمایش آغاز شده و امروز شاهد به بار نشستن ثمره تلاش خیل عظیمی از پژوهشگران و کارشناسان استان در قالب تصویب و انتشار سند ملی و استانی آمایش سرزمین هستیم. سندی که بایدها و نبایدهای آمایشی استان را برای ما نشان می دهد. ما در سازمان مدیریت و برنامه ریزی در تلاش هستیم ابعاد مختلف مندرج در این اسناد را تا حد ممکن تبیین نماییم که همه آحاد جامعه بتوانند از آن استفاده نمایند.

مرحله نخست تدوین اسناد تحلیل وضعیت موجود است، آیا ممکن است به صورت مختصر نمایی از وضعیت موجود استان ارائه نمایید؟
استان خراسان جنوبی ویژگی هایی دارد که هم نقاط قوت و هم نقاط ضعف در مسیر توسعه به شمار می روند. به عنوان مثال خراسان جنوبی ۹ درصد مساحت کشور را داراست و سومین استان پهناور کشور است. این استان نزدیک به ۱ درصد جمعیت کشور را دارد که نشان دهنده پراکندگی بالای جمعیت در استان است که باعث می شود خدمات رسانی به نقاط مختلف استان مشکل باشد. از سوی دیگر این استان ۴۸/۰ ارزش افزوده کشور را تولید می کند و رتبه ۳۱ ارزش افزوده تولیدی کشور را داراست. محاسبه میانگین سهم بخش های عمده اقتصادی طی سالهای ۱۳۹۹-۱۳۹۰ حاکی از آن است که خدمات ۵۵ درصد، صنعت ۱۹ درصد، کشاورزی ۱۸ درصد و معدن ۴ درصد ارزش افزوده استان را دارا هستند.

در چنین شرایطی مهم ترین چالش های استان را حول چه محورها و موضوعاتی می توان بر شمرد؟
تصور می کنم چالش های استان را می توان از دو بُعد محیط کلان و محیط خرد بررسی نمود. از بُعد کلان دوری از مرکز و انزوای جغرافیایی، هم جواری با مرز پر خطر افغانستان، توزیع فضایی نامتقارن شهرهای استان، اقلیم نامناسب و از بین رفتن سرمایه های طبیعی (آب، مرتع، اراضی)، فقر و پایین بودن سطح درآمد و مهاجرت به کانون های شهری از مهم ترین علل توسعه نیافتگی استان هستند. در محیط خرد از ابعاد محیط اقتصادی ضریب بالای ریسک و نازل بودن امنیت سرمایه گذاری، فقر و پایین بودن سطح درآمد خانوار، گسترش ناکافی زنجیره ارزش محصولات مزیت دار استان، سرعت پایین پیشرفت زیرساخت­های حمل و نقل هوایی، جاده ای و ریلی، کمبود منابع آبی در مناطق روستایی و عشایری و بخش های اقتصادی استان، عدم تعادل منطقه ای و نابرابری های اقتصادی، قاچاق سوخت و کالا و کاهش فعالیت بازارچه های مرزی اثر گذار هستند. از از چالش های محیط اجتماعی هم می توان به تغییر ساختار جمعیتی (کاهش نسبت شهرنشینی به روستانشینی، مهاجرت)، تراکم جمعیت پایین، ضعف دسترسی به خدمات آموزشی و بهداشتی که از مهم ترین موانع توسعه هستند اشاره کرد.

بر می گردیم به بحث مهم آمایش. به نظر شما مهم ترین ظرفیت های استان و تخصص استان در سند آمایش در هریک از محورهای ظرفیت استان چه مواردی هستند؟
یکی از مهم ترین ظرفیت های استان، نیروی انسانی متخصص است. در این حوزه ما با وجود جمعیت در پنجره جمعیتی، دانشگاه های فعال و نیروی انسانی تحصیلکرده و متخصص و همچنین فارغ التحصیلان دانشگاهی در حوزه های مرتبط با علم و فناوری نظیر IT و ICT روبرو هستیم. به نظر می رسد تخصص استان در سند آمایش در این حوزه، فعالیت های آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی و توانایی به منظور نقش آفرینی به عنوان مرکز ارائه خدمات فنی و مهندسی به شرق کشور و کشور افغانستان و همچنین توسعه فعالیت های دانش بنیان و مبتنی بر فناوری هستند. یکی دیگر از این ظرفیت های مهم، حوزه معدن استان است. در این حوزه هم ما با آماری بسیار خوبی مواجهیم، رتبه ۳ بر اساس ارزش سرمایه گذاری معادن کشور، رتبه ۸ بر اساس تعداد معادن کشور، رتبه ۶ بر اساس ارزش تولیدات، رتبه ۷ بر اساس ارزش افزوده بخش معدن، رتبه ۷ ذخائر معدنی کشور را به همراه شرایط مناسب زمین شناختی استان در تشکیل کانسارهای فلزی و غیر فلزی دارا هستیم. همچنین ۵۰ ماده معدنی مفید از ۶۰ نوع ماده معدنی شناخته شده در ایران در استان ما قرا ردارند. تخصص استان در سند آمایش در حوزه معدن، چند محور مهم از جمله بهره برداری معدنی فلزات گرانبها(طلا، مس، نقره و آهن)، بهره برداری معدنی فلزات نیمه گرانبها(سرب و روی)، بهرهبرداری معدنی زغال سنگ ، بهره برداری معدنی از معادن غیرفلزی(کائولن، رس، سنگ های ساختمانی، بنتونیت و …) است.

خانم دکتر فلاح. حوزه صنعت استان هم حوزه بسیار مهمی است. قاعدتاً در بحث سند آمایش به صورت ویژه دیده شده است؟
بله . ما در این حوزه تعداد ۲۳ شهرک و ناحیه صنعتی در حال بهره برداری، و وجود برخی از صنایع مهم نظیر تایر، سیمان، نسوز، کاشی و سرامیک, کنسانتره ذغالسنگ و کک و قابلیت توسعه برخی از واحدهای فعال موجود و مزیت نسبی در تولید صنایع دستی خاص از قبیل فرش دستباف و گلیم و … را داریم. تخصص استان خراسان جنوبی در سند آمایش در حوزه صنعت، محورهای مهمی از جمله صنایع غذایی و آشامیدنی (فراورده های لبنی، تولید نشاسته و محصولات نشاسته ای، تولید فراورده های دامی، محصولات خبازی، فراوری و بسته بندی زرشک، عناب و زعفران، عرقیات، اسانس و عصاره گیاهی) ، توسعه فرش و صنایع دستی، صنایع نساجی و پوشاک ، صنایع تولید، عمل آوری محصولات گوشت، حفاظت از گوشت و کشتارگاه انواع دام، مجتمع ترمینال های ضبط پسته و صنایع تبدیلی و تکمیلی پسته و پنبه، صنایع فرآوری معدنی (کائولن، خاک صنعتی، بنتونیت، گرانیت، خاک نسوز، زغال سنگ، مس، کرومیت، فلورین، آهن، بوکسیت، گوهر سنگ، سنگ های ساختمانی و قیمتی) ، صنایع لاستیک و پلاستیک (لاستیک رویی و تویی، روکش مجدد و بازسازی لاستیک) است.

حوزه ی مرز هم مهم است.
بله. ما در حوزه مرز هم ظرفیت های بسیار خوبی داریم که در سند آمایش به آن توجه ویژه شده است. به عنوان تأکید عرض می کنم که ما ۳۳۱ کیلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان داریم. همچنین همکاری در ایفای نقش مفصلی کشور در شبکه گذرراه های ترانزیتی منطقه ای و بین المللی در گذرراه حمل و نقل زمینی (جنوب شرق – غرب) در پهنه شرقی کشور و گذرراه حمل و نقل زمینی (جنوب شرق ،شمال شرق و شمال) و گذرراه حمل و نقل زمینی (شرق ، غرب، شمال و شمال غرب) را داریم. از وجود ۴ بازارچه مرزی مشترک در استان، گمرک رسمی در ماهیرود بهره مند هستیم و منطقه ویژه اقتصادی در بیرجند داریم. بنابراین تخصص خراسان جنوبی در سند آمایش در حوزه مرز، تجارت و امور بین الملل، می تواند همکاری در ایفای نقش مفصلی کشور در شبکه گذرراه های ترانزیتی منطقه ای و بین المللی در گذرراه حمل و نقل زمینی (جنوب شرق – غرب) در پهنه شرقی کشور ، یکی از مراکز راهبری، تسهیل و پشتیبانی تعاملات با کشورهای همسایه و حوزه نفوذ ژئوپلتیک با تأکید بر مدیریت یکپارچه مبادی مرزی؛ تعامل با کشورهای آسیای میانه و افغانستان، پایگاه صادرات مجدد و مشوق صادراتی به کشورهای حوزه اوراسیا ، ارائه خدمات خصوصی مالی- تجاری و بازاریابی با مقیاس ملی و بین المللی و خدمات بازرگانی تخصصی، ارائه خدمات لجستیک و انبارداری، خدمات تخصصی حمل و نقل و تقویت نهاد‌های حرفه ای فعال در زمینه ترانزیت کالا و خدمات پشتیبان حمل و نقل، توسعه زیرساخت‌ها و توانمندی‌های ارائه خدمات علمی، آموزشی و درمانی به شهروندان کشورهای همسایه در شهرمنطقه های استان‌های مرزی، صدور خدمات فنی-مهندسی به کشورهای جهان با تأکید بر مشارکت بخش خصوصی و همچنین تحول در کارکرد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور به قطب پردازش صادرات و جذب سرمایه، علم و فناوری و نقش‌آفرینی در اقتصاد ملی، منطقه‌ای و بین المللی باشد.

آیا به حوزه گردشگری هم
توجه خاصی شده است؟
حوزه گردشگری استان با توجه به وجود نعمت کویرلوت ، وجود بیش از ۳۵۰۰ محوطه و اثر تاریخی شناسایی شده در استان، ۵ اثر ثبت شده جهانی و ۹۷۳ اثر ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور، وجود ۱۳ روستای هدف گردشگری، ۱۰ منطقه نمونه گردشگری، وجود مجتمع های آب درمانی و موزه های فعال و بیش از ۸۰ رشته صنایع دستی بسیار پر اهمیت است. تخصص خراسان جنوبی در سند آمایش در حوزه گردشگری نیز محورهای مهمی مثل توسعه گردشگری کویری با تأکید بر نجوم، مسابقات رالی و ورزش های بومی و محلی، گردشگری روستایی و عشایری و همچنین گردشگری طبیعی و ژئوتورییسم هستند.

یکی از مهم ترین ظرفیت های استان ظرفیت های کشاورزی است. در این خصوص هم توضیح می فرمایید که در سند آمایش چه پیش بینی هایی برای بهره مند شدن از این ظرفیت ها در مسیر توسعه استان انجام شده است؟
ما در حوزه کشاورزی رتبه اول تولید زرشک، رتبه اول تولید عناب، رتبه دوم تولید زعفران، مزیت در تولید گیاهان دارویی، محصولات باغی و گلخانه ای، شتر، زیتون، و خرما را داریم. تخصص استان در سند آمایش در حوزه کشاورزی مواردی از جمله تجاری سازی و برندسازی محصولات کشاورزی ویژه (صادراتی و ارزش افزوده بالا) با تأکید بر تولید زعفران، زرشک و عناب، تولید (انار) (خرما و زیتون) (انگور، انجیر و سنجد) د (گل محمدی) (پسته) (ارزن و گاورس) (کنجد) (تولید سبزیجات) (خاکشیر) در قلمروها و زون های تعیین شده در سند، و همچنین ساماندهی و توسعه زنجیره ارزش و تأمین محصولات دام و طیور، ایجاد و توسعه زنجیره ارزش شتر در مناطق کویری خواهد بود.

در حوزه انرژی چطور؟
با توجه به اینکه ما در بخش عمده ای از استان قابلیت تولید انرژی های تجدید پذیر را داریم، در سند آمایش تخصص تولید انرژی بادی، خورشیدی و زمین گرمایی را هم مد نظر قرار داده ایم.

با این توضیحات سرکارعالی، اگر به صورت جمع بندی شده و خلاصه بخواهیم محورهای توسعه استان از منظر آمایش را بیان کنیم، چه مواردی مد نظر هستند؟
محورهای مهم توسعه استان از منظر آمایش، گسترش کمی و کیفی آموزش عالی و گسترش خطوط ترانزیت (جاده ای، ریلی، هوایی) خواهند بود. از سوی دیگر، گسترش شناسایی و بهره برداری از منابع معدنی فلزی و غیر فلزی با صیانت از محیط زیست، افزایش نقش ICT در کارآفرینی و همچنین گسترش صنایع دستی بومی استان از جمله محورهای مورد توجه می باشند. در کنار این، مقولات مهمی مثل تولید انرژی های نو و تجدید پذیر خورشیدی، بادی و زمین گرمایی، ایجاد صنایع فرآوری و تبدیلی مواد خام کشاورزی و معدنی و نیز ایجاد و توسعه زیرساخت های گردشگری را نیز می توان از محروهای مهم توسعه استان از منظر آمایش بیان کرد.

خانم دکتر فلاح. از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، ممنون و متشکریم.
من هم از فرصتی که در اختیارم قرار گرفت بسیار متشکرم و آرزو می کنم شاهد توسعه و پیشرفت استان خراسان جنوبی در همه ی زمینه ها و توجه ویژه مسئولین محترم به محورهای مهم توسعه استان از منظر آمایش سرزمینی باشیم.