سال‌هاست که بر روی تخته چوبی می‌نشینند، فردی بلند بلند نقشهای می‌خواند و بقیه افراد رج به رج می‌بافند هنری به وسعت زندگی را. دار و نخ‌های قالی از صبح تا غروب پیش رویشان است، آنقدر که حتی متوجه گذشت زمان نمی‌شوند، اما نه تنها بیمه‌ای ندارند؛ سود زیادی نیز از فروش به دست نمی‌آورند. برای دیدن هنری که در دنیا نامش پیچیده، راهی “مود” در ۳۰ کیلومتری جاده ارتباطی بیرجند به زاهدان شدیم و زنانی که سال‌هاست پشت دار قالی نشسته‌اند تا سمفونی رزق حلال بزنند. سال‌هاست که بر روی تخته چوبی می‌نشینند. فردی بلند بلند نقشهای می‌خواند و بقیه افراد رج به رج می‌بافند. صدای دستوک‌ها یا پاکی که بر گره‌های قالی زده می‌شود با صدای بلند نقشه خوانی و هم نوایی شاگردان در هم آمیخته و یک آهنگ دلنشین را برایت رقم می‌زند. هنر نقشه‌خوانی در خراسان جنوبی که مانند نقاط مختلف کشور با گویش و زبان ویژه خود به نسل‌های مختلف منتقل شده است، با عنوان «دانش و فن بومی و سنتی نقشه‌خوانی قالی» در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
به گزارش ایسنا، نقشهای موسوم به هراتی که به همان طرح «ریزه‌ماهی» معروف است، هنرِ دستِ هنرمندان ایرانی و خراسانی بود که در کارگاه‌های هرات مشغول به طراحی نقشه‌های قالی بودند. سفارش‌های متعدد در گذشته‌های دور عاملی بود که منجر به ابداع روشی برای سرعت‌بخشی به بافت و جفتی‌بافی قالی‌ها شده بود و در نهایت به مهارت نقشه‌خوانی تبدیل شد و این نقش‌ها ماندگار شد. نقش‌هایی که گاهی خارجی‌ها از گذشته‌های دور از ما ایرانی‌ها می‌آموختند.
از یک سو نوجوانان و کودکان منطقه که در کار بافت مشارکت داشتند به دلیل نداشتنِ سواد نقشه‌خوانی نیاز به ابداعِ روشی برای آموزش نقشه داشتند و از سوی دیگر خوش‌آهنگ شدن و موزون بودن کلمات و اصوات می‌توانست در سرعت‌بخشی به یادگیری کودکان و حفظ سریع کلیدهای نقشه‌خوانی کمک کند. از مود فاصله گرفته و به “درمیان” می‌رویم، منطقه‌ای که قرن‌هاست هنر قالی بافی‌اش ورد زبان‌هاست و تقریبا در هر خانه قدیمی اتاقی مخصوص دار قالی تعبیه شده است.
قیمتی که کفاف هزینه‌ها را نمی‌دهد
یکی از بانوان که سال‌هاست در این حوزه مشغول است، می‌گوید از کودکی همراه پدر و مادرش به این شغل مشغول بوده، قالی بافی را از پدر یاد گرفته و در خانه شوهر نیز همراه شوهرش با چندین کارگر ادامه می‌دهد. حدودا شش ماه تا یک سال براساس متراژ قالی رویش وقت می‌گذارد و سپس می‌فروشد. از بازار فروش چندان راضی نیست و چنگی به دلش نمی‌زند؛ می‌گوید غالبا اقوام از ما می‌خرند، اما اگر این نباشد به شرکت‌های فرش می‌فروشیم، اما از نرخ فروش راضی نیستیم چراکه چند ماه تا یک سال برای هر فرش وقت می‌گذاریم، هزینه کارگر می دهیم و حدودا ۸ ساعت از شبانه روز را مشغول بافتن فرش هستیم اما دست آخر به قیمتی که هزینه‌های آن چند ماه را هم حتی پوشش نمی‌دهد، می‌فروشیم. وی ادامه داد: قیمت فرش چندین سال است که راکد مانده اما قیمت مصالح و مواد اولیه بالا است و در کنار آن دستمزد بافندگان به نسبت پایین است. او به خاطر پرزهای فرش در این سال‌ها از بیماری ریوی رنج می‌برد، اما هنوز هم دست از کار نکشیده چراکه از زمان کودکی با این کار خو گرفته و انگار هر قالی را که از دار جدا می‌کند، حیفش می‌آید قالی جدیدی را آغاز نکند.
تاریخچه فرش خراسان
محمد صمیمی اول، عضو انجمن فرش ایران در گفت‌وگو با ایسنا گفت: در منطقه رکوردی داریم که کمتر کسی از آن با خبر است و آن اولین شرکت فرش کشور تحت عنوان” فرش شرق” در مودِ بیرجند است که در هشتم اسفند ماه ۱۳۰۸ تاسیس شد و قبل از آن در ایران تنها یک کمپانی داشتیم که آن هم زیرنظر و به مرکزیت انگلستان بوده و داخلی محسوب نمی‌شود. وی اظهار کرد: در سال ۳۴۶ هجری قمری مرحوم مقدسی، از عرفای گذشته، در کتابی تحت عنوان احسن العقالین از سفر خود به منطقه قهستان به مرکزیت روستای درخش امروزی، از توابع بیرجند نام می‌برد و به دست بافته‌های پرز دار این منطقه اشاره می‌کند؛ با این اوصاف در حالی که بر طبق تحقیقاتی ناقض، اغلب افراد پیشینه فرش را ۶۰۰ سال عنوان می‌کنند، طبق اسناد موجود این پیشینه به حدود ۱۱۰۰ سال قبل می‌رسد. این طراح، پژوهشگر و فعال حوزه فرش افزود: طبق تجربه اگر امری توجیه اقتصادی نداشته باشد، به مرور زمان رو به اضمحلال خواهد رفت، اما دوام این صنعت دلیلی محکم بر قابلیت معیشتی و اقتصادی آن در استان است و می‌توان روی آن به عنوان صنعتی با قابلیت پیشرفت و اشتغال‌زایی حساب کرد. صمیمی اول تصریح کرد: اضافه بر این خراسان جنوبی یکی از مناطق نه گانه فرش کشور در کنار استان‌هایی همچون فارس، یزد و اذربایجان است و از این منظر نیز پتانسیل خوبی دارد.
عدم تمرکز برای بازار داخلی و نقشه خارجی‌ها برای فرش ایران
وی اظهار کرد: صرف صادراتی بودن کالا دلیلی بر مزیت آن نسبت به سایر کالا ها نیست، گاهی دلیل آن عدم تمرکز و برنامه‌ریزی برای بازار داخلی است، در حالی که کشورهای اروپایی برای به دست آوردن بازار ما نقشه می‌کشیدند، خود ما برنامه‌ای برای این مهم نداشتیم، اما خوشبختانه از حدود پنج شش سال گذشته بازار داخلی رشد خوبی داشته است. صمیمی اول خاطرنشان کرد: فرش‌های تجاری و صادراتی توجیه اقتصادی پایینی دارند و این فرش‌های خانگی هستند که توجیه اقتصادی دارند، به همین خاطر تولیدکنندگان زیادی به فرش خانگی روی آورده و درصد زیادی از فرش‌های استان به کلان شهرهایی همچون مشهد و تهران صادر می‌شود.
وی با بیان اینکه در حال حاضر بزرگ‌ترین مشکل در فرش دستبافت استان، مشکل زیر ساختی و برنامه‌ریزی است، افزود: به صورت هدفمند، با توجه به بازار و سلیقه مردم و برای ماندگاری فرش فکری نکرده‌ایم، البته بخش دولتی تا حدی ورود کرده و مرکز ملی فرش تحقیقاتی را در دهه‌های پیش انجام داده اما بخش خصوصی کمتر آن‌ها را به کار برد.
مطابق با سلیقه جهانی ببافیم
صمیمی اول تصریح کرد: کیفیت فرش‌ها خوب است، اما مورد نیاز بازار جهانی و مطابق سلیقه نیست و رغبت اصلی مردم برای فرش خراسان جنوبی بیشتر از هر چیز دیگر به دلیل قیمت پایین و توان اقتصادی آن‌ها است.
وی در مورد نقش تحریم‌ها در بازار فرش استان، گفت: تحریم، البته که بی‌تاثیر نبوده اما علت اصلی نیست، هر چند ۲۵ درصد صادرات استان به آمریکا بوده و اینک این بازار را از دست دادیم، اما همچنان می‌توانیم با تکیه بر بازار داخلی تحریم‌ها را جبران کنیم و به مسیر خود ادامه دهیم. عضو پیوسته انجمن علمی فرش ایران بیان کرد: خراسان جنوبی یکی از نقاط ۹ گانه فرش دستبافت در کشور است و منطقه قهستان در این زمینه قدمت ۱۱۰۰ ساله دارد، بنابراین باید افراد و نیروهای جوانی را که از روستاها مهاجرت می‌کنند، مدیریت کرده و از هنر آن‌ها در زمینه‌هایی مانند فرش بافی استفاده کنیم.
تولید مازاد بر تقاضا
محمد حسن کامیابی مسک، رئیس اتحادیه فرش دستباف خراسان‌جنوبی به ایسنا گفت: در حال حاضر میزان تولید فرش دستباف در استان مازاد بر تقاضا است. وی با بیان اینکه بیمه مهم‌ترین تقاضای بافندگان فرش است، افزود: اکنون تنها هشت درصد بافندگان فرش استان بیمه هستند، با این وجود تعداد بافنده‌های ما در این سال‌ها کم نشده چراکه جز این کار نمی‌توانند به دنبال کار دیگری بروند.رئیس اتحادیه فرش دستباف خراسان‌جنوبی ادامه داد: علی رغم اینکه تقاضا کم و این امر باعث رکود بازار شده است، بافندگان استان برای تامین معیشت به تولید خود ادامه داده‌اند و تولید کم نشده و این امر آسیبی در تولید فرش است. کامیابی مسک با بیان اینکه اکنون حدود ۲۴ هزار دار قالی در استان فعال است، بیان کرد: دو برند فرش این استان شامل؛ فرش مود بیرجند و فرش قهستان ثبت جهانی شده است.
اتکای صرف بازارهای سنتی و فرشی که روی دست بافندگان می‌ماند
کامیابی مسک با بیان اینکه در سال گذشته حدود ۱۷۰ هزار مترمربع به ارزش بیش از ۱۳۵ میلیارد تومان فرش تولید شده است، تصریح کرد: باتوجه به اینکه فرش، کالایی صادراتی است و مصرف داخلی آن کم است، مازاد تقاضا این موضوع باعث شده که قیمت فرش افزایش پیدا نکند و افت قیمت داشته باشد. وی با بیان اینکه صادرات فرش در سال جاری بسیار کم بوده است، افزود: تحریم‌ها و بازگشت ارز، موانعی را بر سر راه صادرات ایجاد کرده است.
رئیس اتحادیه فرش دستباف خراسان‌جنوبی با بیان اینکه باید به دنبال بازارهای جدید صادراتی باشیم، تصریح کرد: سال‌هاست که فرش خراسان جنوبی به کشورهای آلمان، انگلیس و فرانسه ارسال می‌شود و برای بازارهای جدید تلاشی نکرده‌ایم. رئیس اتحادیه فرش دستباف با اشاره به کاهش یک چهارمی صادرات فرش بعد از تحریم‌ها، افزود: تا پیش از تحریم‌ها حدود یک چهارم فرش استان به آمریکا صادر می‌شد. کامیابی مسک با بیان اینکه سالانه ۶۰ درصد صادر، ۱۰ درصد در بازار داخلی کشور مصرف و ۳۰ درصد روی دست تولید کنندگان باقی می‌ماند، یادآور شد: باید به دنبال بازارهای جدید بود و راه تازه‌ای برای فروش فرش جهانی خراسان جنوبی پیدا کرد.
نیازمند زیرساخت‌های توسعه‌ای
فرحناز رافع ، رئیس مرکز ملی فرش ایران نیز با بیان اینکه برای توسعه بازرگانی خارجی فرش، نیازمند زیرساخت‌های توسعه‌ای هستیم که باید ایجاد شود، بیان کرد: در حال حاضر تعداد بیمه‌شدگان فرش به ۸۰۰۰ نفر رسیده است؛ این یعنی وضعیت فرش خوب نیست. یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های توسعه این است که یک کالا در جهان دیده شود، قبلا ما ۷۰ هزار قالی‌باف داشتیم که به ۵۰ هزار نفر رسیده و علت آن نیز کاهش درآمد است. اکنون برای فرشی که قدمتش به ۶۰۰ سال قبل برمی‌گردد، باید بازارهای جدیدی را تعریف کرد، رایزنی و ایجاد زیرساخت‌های نو نیاز امروز این هنر است. زمانی که معیشت بخش اعظمی از مردم از این راه می‌گذرد، باید تدابیر ویژه‌تری برای آن اندیشید.
